علیرضا قشقاوی، سید علیرضا هاشمی نکو و محمد واعظی نژاد | طراحی صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر در صنایع فرهنگی
صنایع فرهنگی پیونددهنده دو عرصه اقتصاد و فرهنگ به شمار می‌روند و فعالیت در این صنایع، نوعی کارآفرینی محسوب می‌شود. با توجه به اهمیت موضوع تامین مالی در این صنایع، یکی از راهکارهای مناسب برای تامین مالی آن‌ها، طراحی و راه‌اندازی صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر است. برای طراحی این صندوق‌ها، لازم است دو دسته مولفه‌های «ساختاری» و «فرآیندی» صندوق بر اساس اهداف و ارزش‌های کلیدی در عرصه صنایع فرهنگی تعیین شود. این مولفه‌ها با بهره‌گیری از مدل برکلی و کلونوفسکی بر اساس مصاحبه با صاحب‌نظران، سیاست گذاران و سرمایه گذاران این حوزه قابل استخراج است.
ضرورت و اهداف پژوهش
صنایع فرهنگی نقش مهمی در توسعه اقتصادی و اجتماعی دارند. محصولات صنایع فرهنگی، حامل پیام‌ها و مفاهیمی هستند که می‌تواند فرهنگ جوامع را تحت تاثیر قراردهد. به علاوه، کارکرد این صنایع در عرصه‌های اشتغال، تولید ثروت، هویت بخشی اجتماعی، امنیتی و دفاعی بسیار مهم است. اما علی رغم اهمیت بالای صنایع فرهنگی، راهکارهای تامین مالی آن‌ها در کشور ما چندان مناسب نیست. حمایت‌های موجود نیز چندان موفق نبوده‌است و به جای آن‌که مخاطب و بازار اقتصادی محصولات را مورد توجه قرار دهد، بیشتر معطوف به تولید محصولات و همچنین تا حدی سلیقه‌ای است.
با توجه به اینکه تولید و عرضه محصولات فرهنگی نوعی کارآفرینی محسوب می‌شود، یکی از شیوه های مطرح در تامین مالی کارآفرینی یعنی صندوق های سرمایه گذاری خطرپذیر به عنوان راهکاری برای تامین مالی صنایع فرهنگی نیز قابل استفاده‌است. هدف از این پژوهش طراحی صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر در صنایع فرهنگی است.
صنایع فرهنگی چیست؟
مفهوم «صنایع فرهنگی» را می‌توان با توجه به «محصولات فرهنگی» تعریف نمود. کالاها و خدمات فرهنگی مانند آثار هنری، ادبیات، فیلم و برنامه های تلویزیونی، بازی های رایانه‌ای را عمدتا می‌توان به عنوان محصولات فرهنگی محسوب نمود. محصولات فرهنگی چند ویژگی مشترک دارند. اول اینکه تولید این محصولات مستلزم درون‌داد خلاقیت انسانی است و خلاقیت انسانی نقش مواد اولیه را در تولید کالاها و خدمات فرهنگی ایفا می‌کند. دوم اینکه محصولات و کالاهای فرهنگی وسیله انتقال پیام‌های سمبلیک به کسانی هستند که آن‌ها را مصرف می‌کنند. هدف از تولید آن‌ها چیزی بیش از سودآوری محض است و اغلب به یک هدف ارتباطی بزرگ‌تر و مهم‌تر از سودآوری فکر می‌کنند. سوم هم اینکه این محصولات و آثار، مشمول قانون مالکیت معنوی می‌شوند.
روش شناسی طراحی صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر در صنایع فرهنگی
در طراحی صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر، اجزای ساختاری و فرآیندی صندوق مبتنی بر اهداف و ارزش‌های کلیدی آن در کنار هم قرار می‌گیرد. برای تدوین اجزای ساختاری صندوق می‌توان از مدل برکلی استفاده نمود. این مدل، با بررسی و طبقه‌بندی خصوصیات مشترک صندوق های خطرپذیر، محورهای ساختاری این صندوق ها را ترسیم نموده است. محورهای مورد توجه در مدل برکلی شامل موارد ذیل است:
- انگیزه های ایجاد صندوق از لحاظ فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی و اولویت بندی آن‌ها و بررسی اهمیت نرخ بازده اقتصادی؛
- تحلیل بازار و فرصت های سرمایه گذاری و بخش بندی بازار هدف و نحوه جذب طرح ها برای سرمایه گذاری؛
- اندازه و شکل مدیریت نهاد و نحوه جذب و تخصص مدیران صندوق؛
- نحوه تامین منابع مالی اعم از رسمی یا غیررسمی و دولتی یا خصوصی؛
- ساختار سازمانی و حقوقی اعم از شرکت دولتی یا خصوصی و یا شرکت دانشگاهی یا تعاونی؛
- نحوه مدیریت سرمایه گذاری و نحوه شناسایی، قرارداد و ورود، شرکت داری و خروج از سرمایه گذاری.
البته علاوه بر موارد ساختاری، فرآیندهای صندوق نیز باید مشخص شود. برای تدوین اجزای فرآیندی صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر، می‌توان از مدل کلونوفسکی که شامل ۹ مرحله است استفاده نمود. مراحل این مدل عبارتنداز: «ایجاد معامله»، «غربال اولیه»، «بازخورد از کمیته ارزیابی»، «فاز نخست ارزیابی جامع»، «تکمیل فرآیند پیش از تصویب»، «تایید رسمی و فاز دو ارزیابی جامع»، «تکمیل معامله»، «نظارت» و «خروج». این ۹ مرحله فرآیندهای صندوق خطرپذیر را به صورت نظام مند، شفاف و قابل تمایز پوشش می‌دهد.
با توجه به محورهای ارائه‌شده در دو مدل فوق می‌توان مولفه های تعیین‌کننده ساختار و فرآیندهای صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر و نحوه تاسیس آن را با استفاده از مصاحبه با سهام داران و ذینفعان استخراج نمود.
طراحی مدل صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر در صنایع فرهنگی
در این پژوهش بر اساس محورهای بیان‌شده در دو مدل برکلی و کلونوفسکی، مصاحبه های نیمه ساخت یافته با دست‌اندرکاران صنایع فرهنگی از جمله بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، شورای عالی انقلاب فرهنگی، مرکز رسانه‌های مجازی وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان فضای مجازی سراج، سازمان هنری و رسانه‌ای اوج، و نیز سرمایه گذاران نهادی انجام گرفت. جمع‌بندی این مصاحبه ها که بیانگر مدل صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر در صنایع فرهنگی است به ترتیب زیر می‌باشد:
- انگیزه و اهداف ایجاد صندوق: مالی، فرهنگی، تبلیغات محصولات دیگر؛
- موضوعات ایده ها جهت سرمایه گذاری: گردشگری، صنایع دستی، تئاتر، سینما، کنسرت، موسیقی، برنامه سازی رادیو و تلویزیون، چاپ مجلات و روزنامه، چاپ کتاب، نرم افزار، وب سایت، نرم‌افزار موبایل، بازی های رایانه‌ای، تولید اسباب‌بازی؛
- منبع تامین منابع مالی صندوق: بودجه عمومی، بخش خصوصی، وام بانکی، تامین مالی خرد توسط سرمایه‌گذاران فردی؛
- محل جذب مدیران صندوق: مدیران فرهنگی، مدیران حرفه‌ای بنگاه‌های اقتصادی، مدیران دولتی؛
- ساختار سازمانی مناسب صندوق: سهامی خاص، تعاونی، شرکت دانش‌بنیان؛
- تخصص مشاوران و ارزیابان صندوق: طراحی، ایده پردازی، داستان‌نویسی، مسائل اجتماعی، فقهی، روانشناسی، مسائل حقوقی، قراردادها، ثبت ایده و محصول، ثبت برند، مدیریت تامین و تخصیص منابع مالی در پروژه، شناخت بازار، استراتژی تجاری سازی، تبلیغات، توزیع؛
- نحوه حمایت مالی و فرآیند نظارت صندوق: مشارکت مالی، تامین سهم الشرکه غیرمادی (مثلا ارائه خدمات تبلیغات تلویزیونی)، استفاده از قرارداد فروش و پرداخت وجه مادی یا ارائه خدمت در آینده به صورت بیع متقابل؛
- استراتژی های خروج صندوق: فروش کل شرکت زیرمجموعه، کاهش سهام در ازای استفاده از خدمات با نرخ ترجیحی، عدم خروج و استفاده از شرکت به عنوان بازوی پیمانکاری تخصصی.
البته لازم به ذکر است که موارد فوق، بیانگر یک طراحی ویژه برای یک صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر نیست، بلکه شمای کلی طراحی را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، در هر موضوع مورد نیاز بر اساس موارد بالا می‌توان یک صندوق سرمایه گذاری ایجاد نمود. به‌علاوه، هر موضوع سرمایه گذاری در هر محیط نهادی الزاماتی دارد. مثلا اگر اولویت اصلی صندوق اهداف اقتصادی باشد، مدیران فرهنگی نباید در راس آن قرار بگیرند و تخصص مشاوران باید بیشتر به سمت موضوعات اقتصادی و مالی باشد. به همین ترتیب اولویت ها و موضوعات سرمایه گذاری دیگر نیز الزامات خاص خود را خواهندداشت.
جمع‌بندی
یکی از راهکارها برای تامین مالی صنایع فرهنگی، طراحی صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر برای این صنایع است. برای طراحی این صندوق (ها)، لازم است اجزای ساختاری و فرآیندی صندوق مبتنی بر اهداف و ارزش های کلیدی مورد نظر ذینفعان در کنار هم قرار گیرد. مدل برکلی برای تدوین اجزای ساختاری صندوق و مدل کلونوفسکی برای تدوین اجزای فرآیندی صندوق قابل استفاده است. در این پژوهش، با بهره گیری از این دو مدل و با دریافت نظرات صاحب‌نظران، سیاست گذاران و سرمایه گذاران حوزه صنایع فرهنگی در کشور شمای کلی صندوق سرمایه گذاری خطرپذیر در صنایع فرهنگی طراحی گردید.
این مطالعه در پژوهشکده سیاست پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت در سال ۱۳۹۴ با همکاری علیرضا قشقاوی، سید علیرضا هاشمی نکو و محمد واعظی نژاد انجام شده است.
