اولویت‌های سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در امور نخبگان با توجّه به منظومۀ فکری مقام معظّم رهبری(مدّ ظلّه‌العالی)

یادداشت سیاستی صالح رشید حاجی‌خواجه‌لو، رئیس پژوهشکدۀ سیاست‌پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت و عضو گروه علم و فنّاوری و محمود آرائی، تحلیلگر ارشد گروه علم و فنّاوری پژوهشکدۀ سیاست‌پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت در بیست و یکمین شماره از گاهنامه حکمتانه منتشر گردید. متن کامل این یادداشت به شرح زیر می‌باشد:

چکیده

  با توجّه به نقش نخبگان در پیشرفت کشور و نقشۀ دقیق و کاملی که مقام معظّم رهبری(مدّ ظلّه‌العالی) به عنوان حاکم اسلامی، در هر حوزه‌ای طرّاحی می‌نمایند؛ در این یادداشت، بیانات معظّم له، در حوزۀ نخبگان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. داده‌های حاصل از تجزیه و تحلیل بیانات مقام معظّم رهبری(مدّ ظلّه‌العالی) از سال 1378 تا 1398 در حوزه نخبگان، نشان داد که مضامین اصلی این حوزه را می‌توان از لحاظ فراوانی، به‌ترتیب در 8 مضمون دسته‌بندی نمود:1- حمایت و تکریم نخبگان 2- هدایت نخبگان به سمت اثرگذاری در جامعه و حل مسائل 3- توجّه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان 4- شبکه‌‌‌‌سازی نخبگان با یکدیگر و شکل‌‌دهی تشکّل‌‌ها و تیم‌‌های کاری از ایشان 5-به‌‌کارگیری نخبگان در نظام ادارۀ کشور و مشاغل مدیریتی 6-اجرائی‌‌سازی و به‌روزرسانی سند راهبردی امور نخبگان 7- مسئلۀ خروج نخبگان از کشور 8-  معیارهای نخبگی و باز‌تعریف و به‌‌روزرسانی آن‌‌ها؛بنابراین می‌‌توان گفت اگر قرار است در امور نخبگان سیاست‌‌گذاری صورت پذیرد، باید جهت‌‌گیری‌‌ها و سنگینی بار بیشتر این سیاست‌‌ها روی این 8 محور اصلی و به‌طور خاص روی 3 محور اول باشد که در بیانات مقام معظّم رهبری دارای بیشترین اهمیت از لحاظ فراوانی هستند.

مقدّمه

  موتور محرّکۀ پیشرفت در هر کشوری، نتیجۀ عمل و فکر نخبگان آن است؛ به‌‌عبارت دیگر، پیشرفت کشور، ارتباط مستقیمی با نخبگان دارد و معاشرت منطقی و سامان‌‌یافته میان نخبگان فکری و نخبگان ابزاری، می‌‌تواند سرنوشت یک جامعه را تعیین کند. با توجّه به این‌که، ایران نیز همچون بسیاری از کشورهای جهان، با پدیدۀ مهاجرت نخبگان مواجه است، لزوم مدیریت بهینۀ این منابع، بر همگان روشن است. بررسی آمارهای سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در سال 2015، نشان می‌دهد  بر اساس سهم مهاجران تحصیل‌کرده از تعداد مهاجران، ایران با سهم 50 درصد مهاجران متخصّص، جایگاه چهارم را در میان همۀ کشورها داراست (روزنامۀ تعادل، 1396). همچنین بر اساس گزارش رصدخانۀ مهاجرت ایران، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹، با افزایشی ۳.۴ برابری همراه بوده و از ۱۷۴۴۷ نفر در سال ۲۰۰۰، به ۵۹۵۸۵ نفر در سال ۲۰۱۹ رسیده است. علاوه بر این، تحلیل آمار دریافتی از ادارۀ گذرنامه در بازۀ زمانی سال ۱۳۸۰ تا مرداد ۱۳۹۹، نشان می‌دهد که ۳۷.۲ درصد از دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی، 25.5 درصد از مشمولین بنیاد و 14.4 درصد از افراد دارای رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری، در خارج از کشور  مقیم هستند (خبرگزاری مهر، 1400). با توجّه به این آمار و اطلاعات، لزوم و فوریت برنامه‌‌های جدّی برای شناسایی، نگهداشت، توانمندسازی نخبگان و سرآمدان در کشور و شناسایی نیازها و ارائۀ زمینه‌‌های مؤثر بهره‌مندی از سرمایه‌‌های ملّی مشخص می‌‌شود.

  رهبر معظّم انقلاب با توجّه به مبانی ارزشی، نگرش نظام‌‌مند و اقتضائات کشور، راهبری امور را با یک نگاه راهبردی و ناظر به افق پیش‌‌ روی کشور انجام می‌دهند. ایشان در مهم‌‌ترین بیانات خود در جمع نخبگان، به موضوعات مهمی از جمله: اهمیت شبکه‌‌سازی نخبگان با یکدیگر، شناسایی، رشد، تربیت و توانمندسازی نخبگان، لزوم رسیدن به نقطۀ اوج میدان علم در  گام دوم انقلاب، توجّه به استعداد ایرانی، تحقّق جدّی سند نخبگان، توجّه جدّی به علوم انسانی و تأکید بر دانشمند ایرانی آمیخته با فرهنگ اسلامی و… پرداخته و توصیه‌‌هایی اساسی ارائه فرموده‌اند. در همین راستا، در این گزارش، تمام سخنرانی‌‌ها و بیانات مقام معظّم رهبری در حوزۀ نخبگان، در دیدارهای مختلف طی دورۀ 21 ساله، مورد بررسی دقیق قرار گرفته و بر این ‌‌اساس، مهم‌ترین مضامین به‌دست‌آمده از بیانات معظّم‌له، تحلیل و تبین شده است.

تحلیل و بررسی

مضامین اصلی بیانات مقام معظّم رهبری در امور نخبگان   بررسی و تحلیل بیانات مقام معظّم رهبری طی 21 سال اخیر (از سال 1378 تا 1398) نشان می‌‌دهد که معظّم‌‌له در دیدار با دانشگاهیان و دست‌‌اندرکاران حوزۀ آموزش عالی و علم و فنّاوری کشور، به‌‌خصوص نخبگان کشور بر اهمیت توجّه و رسیدگی به موضوعات مربوط به امور نخبگان تأکید ویژه‌‌ای دارند. بر همین مبنا، بررسی‌‌ و تحلیل انجام‌شده از مجموع 88  فراز به‌دست‌آمده از بیانات مقام معظّم رهبری و همچنین اطلاعات و داده‌‌های نمودار شمارۀ 1، نشان می‌‌دهد که موضوعات محوری به‌دست‌آمده از بیانات مقام معظّم رهبری را می‌‌توان در 8 مضمون اصلی دسته‌‌بندی کرد.

       نمودار 1: فراوانی مضامین حوزۀ نخبگان در بیانات مقام معظّم رهبری

همان‌طوری که در نمودار 1 قابل مشاهده است، به‌‌ترتیب سه موضوع اول؛ یعنی «حمایت و تکریم نخبگان»، «هدایت نخبگان به سمت اثرگذاری در جامعه و حل مسائل» و «توجّه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان»، با فاصلۀ معناداری از 5 موضوع دیگر، مورد توجّه مقام معظّم رهبری است؛ بنابراین می‌‌توان گفت اگر قرار است در امور نخبگان سیاست‌‌گذاری صورت پذیرد، باید جهت‌‌گیری‌‌ها و سنگینی بار بیشتر این سیاست‌‌ها روی این 8 محور اصلی و به‌طور خاص روی 3 محور اول باشد؛ چرا که در بیانات مقام معظّم رهبری دارای بیشترین اهمیت از لحاظ فراوانی هستند.

نمودار 2: درصد مضامین حوزۀ نخبگان در بیانات مقام معظّم رهبری

در ادامۀ هر یک از مضامین به‌دست‌آمده از بیانات مقام معظّم رهبری به‌صورت مختصر تبیین و مورد بررسی قرار می‌گیرند.

حمایت و تکریم نخبگان

  مهم‌‌ترین و پرتکرارترین نگاه معظّم‌‌له در امور نخبگان، موضوع «حمایت و تکریم از نخبگان» است که هم به چگونگی حمایت‌‌ها و رعایت اصل تکریم پرداخته‌‌اند و هم به زیرساخت‌‌های لازم برای آن در بنیاد ملّی نخبگان و تعاملات دستگاهی توجّه نموده‌اند؛ موضوعاتی همچون: تشویق، اعتمادآفرینی و روحیه‌آفرینی برای نخبگان، حمایت از ایجاد زمینۀ تحصیل و پژوهش برای نخبگان، تکریم و الگوسازی نخبگان، حمایت مالی و مادّی از نخبگان، مراقبت، حفظ و تشویق نخبگان در مقابل دسیسه‌‌های دشمنان، تسهیل امور نخبگان در بروکراسی‌‌های اداری (پیچ‌وخم‌های دیوان‌‌سالاری)، حمایت و مراقبت از نخبگان متدیّن و انقلابی در دانشگاه‌‌ها، فراهم کردن امکانات برای نخبگان که در بیانات مقام معظّم رهبری بدان اشاره شده است، مربوط به چگونگی حمایت‌‌ها و تکریم نخبگان است. موضوعات دیگری همچون: ضرورت ارتباط بین بنیاد ملّی نخبگان و دانشگاه‌‌ها، اهمیت‌‌دادن به جایگاه بنیاد ملّی نخبگان و ابتکار، نوآوری و پویایی در فعالیت و شیوه‌‌های بنیاد، نگاه غیرسیاسی به جمع‌آوری نخبگان و حمایت از آن‌ها، ضرورت انجام فعالیت‌‌های امور نخبگان در ذیل بنیاد ملّی نخبگان و عدم واگذاری آن به دانشگاه‌‌ها، رصد فعالیت‌‌های نخبگان جهت شناسایی و چاره‌اندیشی برای برطرف کردن نواقص و کاستی‌ها توسط بنیاد نخبگان، گسترش کمّی و کیفی شرکت‌‌های دانش‌بنیان در جهت حمایت از نخبگان، همکاری وزارت‌خانه‌‌ها و دستگاه‌‌های دولتی و عمومی مرتبط با بنیاد ملّی نخبگان و معاونت علمی ریاست جمهوری در استفاده از ظرفیت‌‌ها و امکانات آن‌‌ها در مسیر پیشرفت علم و فنّاوری مربوط به زیرساخت‌‌های لازم برای آن در بنیاد نخبگان و تعاملات دستگاهی است که معظّم‌‌له بر آن تأکید دارند.

هدایت نخبگان به سمت اثرگذاری در جامعه و حل مسائل

  معظّم‌‌له در این مضمون، به جهت‌‌گیری‌‌ها و زمینه‌‌های اثرگذاری نخبگان اشاره داشته‌‌اند و بر موضوعاتی همچون: ضرورت نقش‌آفرینی و تأثیرگذاری نخبگان در تحلیل و حل مسائل عمومی کشور، اهتمام به پیشرفت علمی و شکستن مرزهای دانش کشور توسط نخبگان، جهت‌‌دهی به تلاش‌‌ها و مقالات نخبگان در جهت رفع نیازهای کشور، ضرورت نقش‌‌آفرینی و تأثیرگذاری نخبگان در اقتصاد مقاومتی، جذب و هدایت استعدادها به سمت موضوعات و طرح‌‌های کلان؛ همچون: هوافضا، ماهواره، انرژی هسته‌‌ای و امثال این‌ها، ضرورت تلاش علمی نخبگان زیر پرچم عدالت‌خواهی، انحصارشکنی، ستم‌‌ستیزی و رسیدگی به مسائل گوناگون مردمی، ضرورت نقش‌‌آفرینی و تأثیرگذاری نخبگان در علوم انسانی، ضرورت نقش‌‌‌‌آفرینی و تأثیرگذاری نخبگان در دیپلماسی عمومی، ضرورت نقش‌‌آفرینی و تأثیرگذاری نخبگان در مسائل و اوضاع اقتصادی و اجتماعی کشور تأکید دارند.

توجّه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان

  یکی دیگر از موضوعات مهم در امور نخبگان که مقام معظّم رهبری بر آن بسیار تأکید دارند، موضوع «توجّه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان» است که بسیاری از مسائل فرهنگی، اعتقادی و تحلیلی معظّم‌‌له نسبت به انقلاب اسلامی و کشور، در آن، مورد تأکید قرار گرفته است.

  دراین مضمون، مقام معظّم رهبری علاوه بر توجّه به شناسایی، گزینش، جذب، تربیت، حمایت، هدایت، ساماندهی، حفظ و ارتقای نخبگان و استعدادهای درخشان علم و فنّاوری و حفظ و ارتقای تراز نخبگی، به موضوعات مهمی همچون: «تقویت هویت دینی، انقلابی، ملّی و آرمان‌خواهی در نخبگان و مجموعه‌‌های نخبگانی» و «لزوم توجّه به اهمیت و ضرورت مسائل فرهنگی در امور نخبگان» تأکید کرده‌‌‌‌‌‌‌‌اند که از دغدغه‌‌های معظّم‌‌له در حوزۀ مسائل فرهنگی،اعتقادی و تحلیلی نسبت به انقلاب و کشور است.

شبکه‌‌‌‌سازی نخبگان با یکدیگر و شکل‌‌دهی تشکّل‌‌ها و تیم‌‌های کاری از ایشان

   با بررسی و تحلیل بیانات مقام معظّم رهبری در امور نخبگان، به این مهم می‌رسیم  که معظّم‌‌له هم در تربیت نخبگان و هم در ایجاد هسته‌‌های نخبگانی بر رویکرد شبکه‌‌ای تأکید دارند. موضوعی که در این بخش باید مورد تأکید قرار گیرد، این است که مقام معظّم رهبری معتقدند که ایجاد هسته‌‌های نخبگانی در دانشگاه‌‌ها باید با محوریت اساتید برجسته و متعهد صورت پذیرد و باید نگاهی غیرسیاسی برای شبکه‌سازی و گردآوری نخبگان برآن حاکم باشد.

به‌‌کارگیری نخبگان در نظام ادارۀ کشور و مشاغل مدیریتی

  از جمله موضوعاتی که در 2_3 سال اخیر مورد تأکید و اشارۀ مستقیم مقام معظّم رهبری قرار گرفته‌اند، تعامل دوجانبه میان نخبگان و نظام مدیریتی کشور، اثرگذاری نخبگان در برنامه‌‌ریزی و پیشرفت کشور، فراهم‌‌سازی زمینۀ اشتغال نخبگان و استفاده از نخبگان متدین در چیدمان مدیریتی کشور هستند.

اجرائی‌‌سازی و به‌روزرسانی سند راهبردی امور نخبگان

  سند راهبردی امور نخبگان، به عنوان مهم‌ترین سند در امور نخبگان، در چارچوب اصول و ارزش‌‌هاي اسلامي، رهنمودهاي بنيان‌گذار كبير جمهوري اسلامي، منويات رهبر فرزانه انقلاب و قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران و هماهنگ با سیاست‌های کلّي نظام و ساير اسناد بالادستي، در سال 1391 توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوين شده و به تصویب رسیده است.

مقام معظّم رهبری با توجّه به اهمیت این سند، خواستار همکاری و هم‌‌افزایی دستگاه‌‌های مختلف به ‌خصوص بنیاد ملّی نخبگان و شورای عالی انقلاب فرهنگی در اجرای سند راهبردی امور نخبگان در جهت برطرف کردن مشکلات در زمینۀ پیشرفت علم، در زمینۀ تجاری‌سازی محصولات علمی و فنّاوری و سایر مشکلات این حوزه هستند. همچنین معظّم‌‌له معتقدند با توجّه به کسب‌وکارهای جدیدی که تحقق پیدا کرده‌اند و پیشرفت‌‌های علمی‌‌ای که در دنیا به‌‌وجود آمده است، این سند نیازمند به‌روزرسانی است.

مسئلۀ خروج نخبگان از کشور

  مقام معظّم رهبری معتقدند که خروج نخبگان از کشور به‌‌طور مطلق موضوعی منفی نیست؛ چرا که ممکن است نخبه‌‌ای در جهت کسب معلومات، از کشور، خارج شود و برگردد و برای جامعه مفید واقع شود؛ بنابراین، خروج نخبگان از کشور باید با برنامه‌ریزی‌‌ و هدفمند باشد. موضوع دیگری که در ذیل این مضمون از جملۀ دغدغه‌‌ها و موارد تأکیدی مقام معظّم رهبری است، بحث مراقبت از نخبگان در راستای دلسرد نشدن و جلوگیری از مهاجرت نخبگان و فرار مغزها است؛ بنابراین، ضروری است در سیاست‌‌گذاری‌‌های امور نخبگان، این موضوع هم مورد توجّه قرار گیرد.

معیارهای نخبگی و باز‌تعریف و به‌‌روزرسانی آن‌‌ها

  پس از تشکیل بنیاد ملّی نخبگان، تعاریف جدیدی برای نخبه و  معیارهای نخبگی انجام گرفت که البته مقام معظّم رهبری نیز در بیانات خود بر به‌روز شدن آن تأکید کردند. بر اساس تعریف جدید بنیاد ملّی نخبگان، افراد ممتاز به دو دسته نخبه و استعداد برتر تقسیم شده‌‌اند. نخبه به فرد برجسته و کارآمدی گفته می‌شود که در خلق و گسترش علم، فنّاوری، هنر، ادب، فرهنگ و مدیریت کشور در چارچوب ارزش‌های اسلامی اثرگذاری بارز داشته باشد و همچنين فعاليت‌‌هاي وي بر پایۀ هوش، خلاقيت، انگيزه و توانمندي‌‌هاي ذاتي از يك‌‌سو و خبرگي، تخصص و توانمندي‌‌هاي اكتسابي از سوي ديگر، موجب سرعت بخشيدن به پيشرفت و اعتلاي كشور شود.

 مقام معظّم رهبری در راستای همین موضوع، بر ضرورت تعمّق و تفکّر بر اصل و مفهوم نخبگی و تعیین معیارهای نخبگی و زبدگی در علوم فنّی و علوم انسانی تأکید دارند که در تدوین سیاست‌‌های کلّی باید مورد توجّه قرار گیرند.

تحلیل بیانات مقام معظم رهبری از بعد زمانی

  الگوی زمانی بیانات ایشان، حول هشت محور اصلی گفته‌شده قابل تحلیل و حاوی دلالت است. توجّه به توزیع زمانی بیانات، از این جهت اهمیت دارد که ممکن است علی‌رغم تکرار یک مضمون و افزایش فراوانی آن در کلام رهبری، این بیانات به یک دورۀ زمانی محدود اختصاص داشته باشد که بیانگر شرایط خاص یک دورۀ خاص است؛ اما اگر یک مضمون در دوره‌ای نسبتاً طولانی دائماً مورد تأکید قرار گیرد، می‌توان آن را یک موضوع راهبردی و فراتر از اقتضائات برهه‌ای تفسیر کرد.

جدول 1: الگوی زمانی تکرار مضامین امور نخبگان در بیانات رهبری

مضامین	بازه زمانی بیانات (اولین و آخرین تاریخ)	طول دوره (سال)
حمایت و تکریم نخبگان	1378- 1398	21
توجّه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان	1378- 1398	21
شبکه‌‌‌سازی نخبگان با یکدیگر و شکل‌‌دهی تشکّل‌‌ها و تیم‌‌های کاری از ایشان	1378- 1395	18
هدایت نخبگان به سمت اثرگذاری در جامعه و حل مسئله	1383- 1398	16
مسئلۀ خروج نخبگان از کشور	1383-1394	12
به‌‌کارگیری نخبگان در نظام ادارۀ کشور و مشاغل مدیریتی	1389-1397	9
اجرایی‌‌سازی و به‌روزرسانی سند راهبردی امور نخبگان	1391-1398	8
معیارهای نخبگی و باز‌تعریف و به‌روزرسانی آن‌‌ها	1391-1393	3

  از جدول بالا، پیداست که دو موضوع «حمایت و تکریم نخبگان» و «توجّه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان»، به سال‌های دورتر تعلق دارد؛ بنابراین این دو موضوع از دغدغه‌‌های مقام معظّم رهبری است که طی این 21 سال بر آن تأکید داشته‌اند. اگر توجّه شود، تذکرات و نگرانی مقام معظّم رهبری نسبت به «اجرایی‌‌سازی و به‌روزرسانی سند راهبردی امور نخبگان» و «معیارهای نخبگی و باز‌تعریف و به‌‌روزرسانی آن‌‌ها» موضوعی جدید و محدود به دهۀ 1390 است. تدوین سند راهبردی امور نخبگان در سال 1391 و لزوم تعریف دقیق از نخبگان و تعیین معیارهای نخبگی، عامل اصلی در ورود این دغدغه به کلام مقام معظّم رهبری است. با این حال، دو موضوع صدرنشینِ «حمایت و تکریم نخبگان» و «توجّه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان»، گذشته از فراوانی آن، در بازۀ زمانی طولانی‌تری نیز مورد تأکید قرار گرفته است که نشان‌دهندۀ توجّه مقام معظّم رهبری به این مقوله، فراتر از اقتضائات ادواری است.

نتیجه‌گیری و پیشنهادهای سیاستی   تحلیل بیانات مقام معظّم رهبری و همچنین اطلاعات و داده‌های به‌دست‌آمده در این گزارش، نشان می‌‌دهد که موضوعات محوری حاصل از بیانات مقام معظّم رهبری را می‌‌توان در 8 مضمون اصلی دسته‌‌بندی کرد: به‌‌ترتیب، سه موضوع اول یعنی؛ «حمایت و تکریم نخبگان»، «هدایت نخبگان به سمت اثرگذاری در جامعه و حل مسئله» و «توجّه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان» با فاصلۀ معناداری از 5 موضوعِ «شبکه‌سازی نخبگان با یکدیگر و شکل‌‌دهی تشکّل‌‌ها و تیم‌‌های کاری از ایشان»، «به‌‌کارگیری نخبگان در نظام ادارۀ کشور و مشاغل مدیریتی»، «اجرایی‌‌سازی و به‌روزرسانی سند راهبردی امور نخبگان»، «مسئلۀ خروج نخبگان از کشور» و «معیارهای نخبگی و باز‌تعریف و به‌روزرسانی آن‌‌ها»، مورد توجّه مقام معظّم رهبری هستند؛ بنابراین، می‌‌توان گفت اگر قرار است در امور نخبگان سیاست‌گذاری صورت پذیرد، باید جهت‌‌گیری‌‌ها و سنگینی بار بیشتر سیاست‌‌های کلّی روی این 8 محور اصلی و به‌طور خاص روی 3 محور اول باشد که در بیانات مقام معظّم رهبری دارای بیشترین اهمیت از لحاظ فراوانی، هستند. همچنین دو موضوع «حمایت و تکریم نخبگان» و «توجّه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان»، گذشته از فراوانی آن، در بازۀ زمانی طولانی‌تری نیز مورد تأکید قرار گرفته است که نشان‌دهندۀ توجّه مقام معظّم رهبری به این مقوله، فراتر از اقتضائات ادواری است.

منابع

1. پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت‌الله‌العظمی سيّدعلی خامنه‌ای (مدّ ‌ظلّه‌العالی)- مؤسسۀ پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی. بیانات مقام معظّم رهبری در امور نخبگان از سال 1378 تا 1398.

2. خبرگزاری مهر، جدیدترین آمار مهاجرت نخبگان/ وضعیت خروج و ماندگاری المپیادی‌ها. برگرفته از: mehrnews.com/xWBrT

3. روزنامۀ تعادل(1396). 5 راهکار برای جذب نخبگان ایرانی خارج از کشور: گزارش پژوهشکدۀ فنّاوری مطالعات ریاست‌جمهوری از مهاجرت نخبگان از ایران. برگرفته از: https://www.taadolnewspaper.ir/fa/tiny/news-63778