رضا نظری‌امامی | آسیبشناسی مدیریت کرونا در حوزه سلامت
یادداشت سیاستی #رضا_نظری‌امامی، تحلیل‌گر #گروه_اجتماعی_و_فرهنگی پژوهشکده سیاست‌پژوهی مطالعات راهبردی حکمت در بیست و یکمین شماره از گاهنامه #حکمتانه منتشر گردید.
چکیده
در سیاست‌پژوهی و مطالعات راهبردی، ارزیابی اقدامات و آسیبشناسی سیاستها تا برنامه‌ها از ضرورتی بسیار برخوردار است و درس‌ها و عبرت‌هایی را با خود دارد و آن یک حلقه از چرخۀ سیاست‌گذاری است. پدیدار کرونا چالش‌هایی فراوان برای نظامهای سلامت همۀ جهان به همم‌راه داشته است؛ نظام سلامت ایران نیز با این دست چالش‌ها دست‌وپنجه نرم کرده. در این نوشتار که مبتنی بر توسعۀ گزارش نشستی کارشناسی است، کوشش شده مدیریت کرونا در ایران در حوزههای گوناگون پیش‌گیری، دارو و درمان، نیروی انسانی، طب سنّتی، عوارض رفتاری کرونا و رسانه و جریان اجتماعی، آسیبشناسی شود و در پایان، پیشنهادهایی ناظر بدین حوزهها عرضه گردد.
مقدّمه
کرونا تمام حوزههای انسانی را به چالش کشید و توانست اندیشمندان همۀ حوزهها را به فکر فروببرد. سرعت تغییراتی که کرونا ایجاد می‌کرد بسیار زیاد بود و به همین نسبت حکومت‌‌ها نیز باید به این تغییرات پاسخ می‌دادند. نظامهای بهداشتی باید برای سؤالات بی‌‌جوابشان که هنوز هم بعد از گذشت سه سال جوابی ندارند، پاسخی پیدا می‌کردند. در باب کرونا و تغییرات آن، بسیار میتوان صحبت کرد. به‌طور کلّی میتوان گفت تمام نظامات کشور، به خصوص نظام سلامت، درگیر بیماری کرونا شد. رخداد کرونا با تمام فراز و فرودهایش درس‌های مدیریتی بسیاری می‌تواند برای آیندۀ کشور به همراه داشته باشد. در این راستا یادداشت حاضر آسیب‌ها و چالش‌های مدیریت کرونا را با تمرکز بیشتر بر نظام سلامت مورد بررسی قرار میدهد.
بررسی و تحلیل
برای تحلیل دقیق نیاز به یک مبنای تحلیلی داریم. طبعاً مسائل مربوط به هر پدیده‌‌ای را میتوان از دیدگاه‌‌های مختلفی بررسی کرد. برای این‌که زاویۀ دید ما در بحث مدیریت کرونا مشخص باشد و این‌که بدانیم اطلاعات خود را در چه چارچوبی می‌خواهیم بیان کنیم باید مدلی را انتخاب کنیم. یکی از مدل‌‌هایی که می‌تواند ما را در بررسی این موضوع یاری دهد، بررسی و ارزیابی کرونا بر اساس پیش‌گیری و درمان است. در ادامه هر کدام از این بخش‌‌ها را جداگانه بررسی و آسیبشناسی خواهیم کرد؛ همچنین مشکلات حوزۀ نیروی انسانی، طب سنّتی، عوارض رفتاری بیماری کرونا و مدیریت رسانه در دورۀ کرونا را بررسی کرده‌اااایم.
الف) آسیبشناسی اقدامات حوزۀ پیش‌گیری کرونا
حوزۀ پیش‌گیری از این منظر که می‌تواند مواجهۀ ما را با بیماری، آسان‌تر کند بسیار حائز اهمیت است. متخصصین حوزۀبهداشت و درمان، رعایت بهداشت را مقدّم بر درمان می‌دانند؛ زیرا رعایت بهداشت موجب پیش‌گیری شده و بار بیماری را برای نظام سلامت و مردم کاهش میدهد. در حوزۀ پیش‌گیری کرونا اقدامات مختلف و متنوعی انجام شد که در ادامه به آن‌‌ها اشاره می‌کنیم و آن‌‌ها را آسیبشناسی می‌کنیم:
بحران مدیریتی دربارۀ اجرای پروتکل‌‌های پیش‌گیری کرونا
در زمینۀ پیش‌گیری، ما قواعدی را تحت عنوان پروتکل‌‌های کرونا اجرا کردیم. فارغ از این‌که هر کدام از پروتکل‌‌ها از جهت علمی بودن و مؤثر بودن باید بررسی شوند، باید دید که نحوۀ تصمیم‌گیری صحیح برای اجرای آن‌‌ها چگونه است. یک بحران مدیریتی در دوران کرونا این بود که برخی تصمیمات که ارتباط مستقیمی با وزارت بهداشت نداشت، توسط این مجموعه گرفته می‌شد؛ برای مثال تصمیم منع تردد بعد از نه شب و یا بحث آموزش مجازی. در چنین بحرانهایی مسائلی وجود دارد که چندجانبه و چندوجهی هستند. برای مدیریت این مسائل وزارت بهداشت باید جزئی از فرایند تصمیم‌گیری باشد نه در رأس تصمیم‌گیری.
چالش علمی پروتکل‌‌های پیش‌گیری
سؤالات علمی زیادی در باب پروتکل‌‌های پیش‌گیری مطرح شده است و واقعاً علمی بودن یا نبودن آن‌‌ها بررسی‌‌پذیر است؛ به‌عنوان مثال دربارۀ استفاده از الکل و ماسک از نظر علمی تا چه حد در پیش‌گیری مؤثر بوده است؛ به‌عنوان مثال کشوری مانند ژاپن که موفقیت خوبی در زمینۀ استفاده از ماسک داشته؛ اما ابتلای قابل توجهی دارد؛ در مثالی دیگر قانون منع تردد بعد از ساعت نه شب و قوانین مشابه، اثرشان از نظر علمی ثابت شد؟ متولی صحت‌سنجی علمی و آماری این مسائل در سطح کشوری کمیتۀعلمی کرونا است. به نظر میرسد وزارت بهداشت در این زمینۀ تخصصی خود نیز ضعیف عمل کرده است.
واکسیناسیون
در مقولۀ واکسیناسیون کرونا، میتوان به مشکلات و ابهامات زیر اشاره کرد:
1- نامشخص بودن علل ورود دولت به حوزۀ واکسنسازی برای کرونا
2- مشخص نبودن علت وجود بسیار زیاد واکسن خارجی با وجود تولید داخل
3- نبود حمایت‌‌های لازم از شرکت‌‌های واکسنسازی توسط دولت
4- مشخص نبودن دقیق میزان اثربخشی واکسن‌‌های داخلی و خارجی (و در نتیجه سردرگمی مردم در انتخاب واکسن)
5- منتشر نشدن اسناد علمی برخی واکسن‌‌ها
6- تفکیک نشدن گروه‌‌های سنی برای واکسیناسیون مؤثر
7- مشخص نبودن دقیق عوارض واکسن (و مدیریت جریان علمی کشور و جریانات رسانهای مخالفان واکسن)
فقدان نظام دیدهوری برای پایش و پیش‌گیری از همه‌گیری
یکی از الزامات پیش‌گیری مؤثر، نظام دیدهوری است. نظام دیدهوری وظیفه‌‌اش این است که هشدارهایی را برای وزارت بهداشت ارسال کند تا متولی سلامت هر کشور را متوجّه تغییرات سلامت مردم کند و بیان کند اتفاقی در حال رخ‌دادن است. همان‌طور که گفتیم ورود کرونا در ایران اسفند 98 به‌صورت رسمی اعلام شد. هرچند همان زمان در برخی رسانه‌‌ها اعلام می‌شد که کرونا زودتر وارد ایران شده است؛ اما نظام رسمی بهداشت و درمان ایران ورود کرونا به ایران را دیرتر تشخیص داد. سؤال اصلی این جاست آیا می‌توانستیم سیستمی داشته باشیم که این ورود را زودتر به ما اعلام کند؟ نظام دیدهوری می‌تواند تا حدی این مسئله را برای ما حل کند و تغییرات جریان سلامت جامعه را به ما نشان دهد.
ب)آسیبشناسی اقدامات حوزۀ درمان و دارو
آسیبهای دستورالعمل‌‌های درمان
در باب دستورالعمل‌‌های درمان کرونا معضلات زیر وجود داشت:
1- نبود راهنما و دستورالعمل واحد و مشخص برای درمان بیماری
2- تجویز دارو بر اساس تجربه و نه بر اساس اثبات علمی اثر دارو
3- ضعف وزارت بهداشت در مدیریت علمی پزشکان
آسیبهای زنجیرۀ تامین دارو
در زمینۀ داروهای مرتبط با کرونا با معضلات زیر روبه‌رو بوده‌‌ایم:
1- کمبودهای شدید و مقطعی در بعضی داروها حتی برخی داروهای ساده (مانند داروی فاموتیدین برای معده)
2- پیشبینی نکردن کمبودها
3- سردرگمی مردم برای یافتن داروهای کرونا و کارامدی پایین سامانۀ کمبود دارویی
4- بررسی نکردن علمی آثار و عوارض داروها (بسیاری از داروها اثر داشتن یا نداشتنشان بعد از تجویز مشخص شد.)
ج) آسیبهای حوزۀ نیروی انسانی
وزارت بهداشت همیشه با مشکل نیروی انسانی روبه‌رو بوده است؛ اما در دوران کرونا به علت خطرات جانی این مشکل دوچندان شد و معضلاتی ایجاد کرد. وزارت بهداشت سعی کرد از طریق وعده‌‌های مالی و شغلی و استخدامی تا حدی این مشکل را مدیریت کند؛ اما نتوانست راه حل پایداری برای این معضل پیدا کند. راهکارهایی مانند تشویق به استخدام و مشوق مالی می‌توانند در برخی موارد مشکل را کمتر کنند؛ اما باید راه حل‌های پایداری برای آن پیشبینی شوند.
د) آسیبهای حوزۀ طب سنتی
از آن‌جا که در قوانین مختلف، تولیت طب سنّتی بر عهده وزارت بهداشت است، لازم است که رویکرد این وزارت‌خانه در زمینۀ طب سنتی مشخص شود تا متخصصین این حوزه بتوانند در تأمین سلامت مردم به خصوص در بحرانهایی مانند کرونا نقش‌آفرینی نمایند. آسیبهای عملکردی وزارت بهداشت در دورۀ کرونا در قبال طب سنّتی را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد:
1- بی‌‌توجّهی به طب سنّتی علی‌‌رغم محتوای اسناد بالادستی و قوانین توسعه
2- استفاده نکردن از طب سنّتی در پیش‌گیری، درمان و حتی درمان علائم کرونا
3- نداشتن رویکرد حمایتی نسبت به طب سنّتی
4- استفاده نکردن از فرصت کرونا برای گسترش طب سنّتی به عنوان طب مکمل
ه) عوارض رفتاری بیماری کرونا
یکی از موارد بسیار مهم دربارۀ کرونا، عوارضی است که به شکل اختلالات رفتاری مختلف ممکن است بروز و ظهور پیدا کند؛ بنابراین ضروری است وزارت بهداشت، ظرفیت‌ها و تدابیری را برای مواجهه با این عوارض و اختلالات رفتاری در دوران همه‌گیری و بحران‌های مشابه بیندیشد؛ به‌عنوان مثال خانه‌نشین شدن مردم و خصوصاً کودکان و به وجودآمدن معضل چاقی، وسواس‌های بهداشتی و همچنین افسردگی خانواده‌‌هایی که عزیزانشان را از دست دادند. وزارت بهداشت ضمن بررسی این موارد باید برای آن‌‌ها راه حلی ارائه کند و همچنین این موارد را برای رویارویی‌های احتمالی بعدی لحاظ کند.
و) آسیبهای رویکرد رسانهای و جریان‌سازی اجتماعی
تجربۀ مدیریتی وزارت بهداشت در زمینۀ مدیریت افکار عمومی و ایجاد مشارکت اجتماعی بسیار کم بوده و طبعاً نمی‌توان در این زمینه توفیقات زیادی را از این وزارت‌خانه انتظار داشت. این قسمت نیز از نقاط ضعف بزرگ دوران سخت کرونا بود. هر روز یک حرف علمی و یا غیرعلمی از طرف اشخاص مختلف گفته می‌شد و هیچ قاعده‌‌ای برای کنترل و مدیریت جریان رسانهای وجود نداشت. یک روز یک پزشک فیلمی پخش می‌کرد و از اثر یک دارو می‌گفت و روز دیگر حرف دیگری زده می‌شد. در این میان نهادهای قضایی و امنیتی هم مسئولیت مهمی داشتند که هماهنگی لازم را با وزارت بهداشت نداشتند. در این راستا شکل‌گیری یک رویکرد رسانهای مسنجم و مقتدر به منظور کنترل جریان رسانهای و اجتماعی ضروری به نظر میرسد.
نتیجه‌‌گیری و پیشنهادها
همان‌گونه که در جدول 1 مشاهده می‌شود، نظام سلامت با چالش‌ها اساسی در برخورد با بحران‌های زیستی روبه‌رو است و کیفیت مدیریت همه‌گیری کرونا آیینۀ تمام‌نمایی از نقاط قوّت و ضعف این نظام در رویارویی با این‌گونه از بحران‌ها است. از این رو لازم است با یادگیری از تجربۀ کرونا، خلأها و آسیبهای نظام سلامت کشور در حداقل زمان برطرف گردد. در این راستا پیشنهاد می‌گردد مسئولان و مسئولان امر با به‌کارگیری رویکرد سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد و با ملاحظۀ واقعیت‌های میدانی و تجربۀ عملی به دست آمده، تصمیمات مناسبی بگیرند؛ چرا که کرونا آخرین بحران زیستی نخواهد بود، آنچنان که عمدۀ مسائل و آسیبهای پیش‌گفته در جریان مسمومیت‌های دانش‌آموزان دختر در پاییز و زمستان 1401 تکرار گردید.
جدول 4 آسیبهای نظام سلامت در مدیریت کرونا
| حوزۀ آسیب | آسیبهای متناظر با هر حوزه |
| پیش‌گیری | بحران علمی و مدیریتی در حوزۀ دستورالعمل‌‌های مربوط به پیش‌گیری |
| سردرگمی علمی و عملی دولت و مردم در جریان واکسیناسیون | |
| فقدان نظام دیدهوری به منظور پایش و رصد همه‌گیری | |
| دارو و درمان | ضعف مدیریت علمی و عملی دستورالعمل‌‌های درمانی |
| کمبودهای دارویی و نقائص زنجیرۀ تأمین و تجویز دارو | |
| نبود اسناد علمی دقیق دربارۀ آثار درمانی و عوارض داروهای مرتبط با کرونا | |
| نیروی انسانی | کمبود شدید نیروی انسانی |
| اکتفا به راهکارهای موقّت برای تأمین نیروی انسانی و ارائه نکردن راه حل پایدار | |
| طب سنّتی | مشخص نبودن رویکرد وزارت بهداشت در استفاده از ظرفیت درمانی طب سنّتی |
| استفاده نکردن از طب سنّتی در مراحل مختلف بیماری | |
| عوارض کرونا | به‌وجودآمدن آسیبهای جسمی و روانی در اثر کرونا |
| برنامه نداشتن وزارت بهداشت برای آسیبهای حاصل از کرونا مانند چاقی، وسواس و افسردگی | |
| مدیریت رسانه و جریان‌سازی اجتماعی | نبود توانایی مدیریت جریان رسانه و سردرگمی مردم در باب مسائل مربوط به کرونا |
| تجربۀ کم وزارت بهداشت در امور رسانهای و اجتماعی | |
| نبود مدیریت واحد کشوری برای تمرکز مدیریت جریانات رسانهای و مردمی | |
| نبود هماهنگی میان دستگاه‌‌های مسئول |
منابع و ضمائم:
پژوهشکدۀ سیاست‌پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت (1401). نشست درس‌‌آموخته‌‌های کرونا، ارزیابی اقدامات و سیاستها (با سخنرانی احمد مهری، اپیدمیولوژیست و پژوهشگر حوزۀ بهداشت و درمان). چهارم بهمن‌ماه سال 1401.
