سیاستگذاری آموزش عالی و رتبه‌بندی دانشگاهی: تجارب جهانی، تلاش‌های ایرانی
مقدمه
کارگروه آموزش عالی از گروه سیاستپژوهی علم و فناوری آموزش عالی پژوهشکده حکمت، نشست توصیفی تحلیلی «سیاستگذاری آموزش عالی و رتبه‌بندی دانشگاهی: تجارب جهانی، تلاش‌های ایرانی» را با هدف گفتمان‌سازی و دستورکارگذاری برگزار کرد. اهمیت رتبه‌بندی دانشگاه ناشی از تاثیرات گسترده آن بر کلیه شئون آموزش عالی است. چرا که، رتبه‌بندی دانشگاهی می‌تواند ابزاری برای بهینه کاوی در سطح موسسات و نظام‌های آموزش عالی، برای تصمیم‌گیری دانشجویان، و برای جهت‌دهی به آموزش عالی باشد.
دکتر علی خورسندی طاسکوه عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی، دکتر رحیم صفری فارفار معاون مرکز نظارت و ارزیابی وزارت علوم و امیر رجائی پژوهشگر پژوهشکده حکمت سخنرانان و محمد اسدبگی دبیر این نشست بودند. محتوای این نشست بررسی پدیده رتبه‌بندی دانشگاهی، تبیین تاریخچه، مبانی نظری، پیامدها و آسیب‌های آن و ارائه راهکارها برای برطرف کردن و به حداقل رساندن این آسیب‌ها و نحوه مواجهه با رتبه‌بندی دانشگاهی بود. خبر برگزاری این نشست علمی در فضای مجازی (شبکه‌های مجازی، اینستاگرام و پیام‌رسان‌های بله، واتساپ و تلگرام) منتشر شد و حدود 40 نفر از علاقه‌مندان به این موضوع در نشست حضور داشتند. در این گزارش، خلاصه‌ای از گفتگوهای انجام‌شده و جمع‌بندی گفتگوها ارائه می‌شود.
تحلیل‌ها و گفتگوها
محمد اسد بگی:
اهمیت رتبه‌بندی دانشگاه ناشی از تاثیرات گسترده آن بر کلیه شئون آموزش عالی است. چرا که، پدیده رتبه‌بندی دانشگاهی می‌تواند ابزاری برای بهینه کاوی در سطح موسسات و نظام‌های آموزش عالی، برای تصمیم‌گیری دانشجویان، و برای جهت‌دهی به آموزش عالی باشد.از دیگر جنبه‌های این پدیده می‌توان به جنبه فرهنگی و اقتصادی آن در جهت‌دهی به فضای فرهنگی و اقتصادی آموزش عالی کشورها اشاره کرد. با این وجود، آسیب‌های زیادی برای رتبه‌بندی دانشگاهی برشمرده شده است که بایستی بر اساس اصول علمی تا جای ممکن از میزان و شدت آن‌ها کاست. با توجه به مورد اقبال گرفتن پدیده رتبه‌بندی دانشگاهی توسط ذینفعان مختلف، تاکید اسناد بالادستی بر ارزیابی و رتبه‌بندی دانشگاهی در آموزش عالی و قابلیت آن به جهت‌دهی به بخش آموزش عالی نشست کنونی به منظور بررسی ابعاد مختلف رتبه‌بندی دانشگاهی برگزار می‌شود.
دکتر علی خورسندی طاسکوه
الف) نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی بین‌الملل فرصتی برای مقایسه موسسات آموزش عالی با یکدیگر
ظهور نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی بین‌المللی فرصتی را برای مقایسه موسسات آموزش عالی با یکدیگر در سطح جهان فراهم کرد. پیش از آن از جایگاه دانشگاه‌های کشور در میان دانشگاه‌های جهان اطلاعاتی فراهم نبود که با ظهور این نظام‌ها فراهم شد. لذا، این نظام‌ها می‌توانند فرصتی برای رشد و رقابت موسسات آموزش عالی کشور با همتایان خارجی باشد.
ب) سوق دادن آموزش عالی کشور به سمت چاپ مقالات پژوهشی و آی‌اس‌آی توسط رتبه‌بندی دانشگاهی
با ظهور پدیده رتبه‌بندی دانشگاهی و تاکید بر شاخص پژوهش، دانشوران کشور به سمت نگارش مقالات علمی و پژوهشی و مقالات نمایه شده در آی‌اس‌آی بیش از پیش ترغیب شدند. به نحوی که طی دو دهه گذشته، کشور به لحاظ رشد علمی از پیشرفت خوبی برخوردار شد.
ج) لزوم سیاستگذاری مبتنی بر سیاستپژوهی درباره موضوعات آموزش عالی مانند رتبه‌بندی دانشگاهی
متاسفانه سناریوسازان در آموزش عالی نخبگان سیاسی هستند و نه نخبگان فنی و آکادمیک. بدین ترتیب، سیاستگذاری مبتنی بر داده و سیاستپژوهی صورت نمی‌گیرد و بیش‌تر بر اساس الگوی حمکرانی متمرکز دولتی صورت می‌پذیرد. در خصوص رتبه‌بندی دانشگاهی هم سیاست‌ها به همین منوال اتخاذ می‌شوند. لذا، بایستی هر گونه سیاستگذاری در خصوص رتبه‌بندی دانشگاهی بر اساس سیاستپژوهی و بر اساس نظرات جامعه علمی صورت پذیرد.
د) نارضایتی دانشگاه‌ها از سطح بندی و تاسیس نظام رتبه‌بندی ملی در وزارت علوم در سال‌های 1398 و 1399
در سال 1398 جلسات متعددی در وزارت علوم درباره رتبه‌بندی و سطح‌بندی دانشگاه‌ها تشکیل شد. در این جلسات نمایندگان و روسای دانشگاه‌ها و کارشناسان امر حضور داشتند و از نارضایتی دانشگاه‌ها از سطح‌بندی سخن گفته شد. لذا، ضرورت تاسیس یک نظام رتبه‌بندی ملی احساس شد که منجر به تدوین ملاک‌ها و شاخص‌ها برای رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی کشور توسط یک کارگروه تخصصی در وزارت علوم شد. اجرای این رتبه‌بندی دانشگاهی ملی به عهده موسسه آی‌اس‌سی گذاشته شد.
دکتر رحیم صفری فارفار
ه) ضرورت رتبه‌بندی دانشگاهی
از جمله ضرورت‌های رتبه‌بندی دانشگاهی به رعایت استانداردها و پایبندی موسسات آموزش عالی به اصول علمی و آموزشی می‌توان اشاره کرد. هم‌چنین، به تاکید اسناد بالادستی مانند قانون برنامه پنجم توسعه و نیز نقشه جامع علمی کشور می‌توان اشاره نمود. هم‌چنین، رتبه‌بندی دانشگاهی می‌تواند منجر به ایجاد رقابت میان موسسات آموزش عالی در سطوح مختلف ملی، منطقه‌ای و جهانی شود و زمینه را برای دستیابی به و اجرای الگوهای تقاضامحور دانشگاهی در سطح ملی فراهم کند و منجر به تغییر نگرش دانشجویان و خانواده ها به دانشگاه‌ها و جلب اعتماد آن‌ها گردد. بهبود رتبه موسسات آموزش عالی کشور در فهرست‌های نظام‌های رتبه‌بندی بین‌الملل می‌تواند زمینه را برای تبدیل شدن کشور به قطب علمی و افزایش پذیرش دانشجوی خارجی منطقه مطابق با سند چشم‌انداز 1404 فراهم نماید. لذا به منظور پایش میزان دستیابی به اهداف این سند نیازمند طراحی یک سازوکار برای کاربست رتبه‌بندی دانشگاهی در سطح کشور هستیم.
و) وجود برخی از نقدها به رتبه‌بندی دانشگاهی
مهم‌ترین انتقادی که به رتبه‌بندی دانشگاهی وارد می‌شود این است که کیفیت دانشگاه را به سختی می‌توان در یک عدد یا رتبه خلاصه نمود. اما، رتبه‌بندی امری شایع در زندگی روزمره و نیز در بخش آموزش است. دانشجویان و اساتید به صورت روزمره در فرایندهایی نظیر پذیرش و ارزیابی درگیر امر رتبه‌بندی هستند. ولی، بایستی این کار با متدولوژی دقیق انجام شود. در کاری که در وزارت علوم صورت گرفت، یک سری از ملاک‌ها و شاخص‌های عمومی برای همه موسسات آموزش عالی در نظر گرفته شد و یک سری از ملاک‌ها و شاخص‌های دیگر نیز طراحی شد. بنده در رساله دکتری خود به طراحی الگویی برای رتبه‌بندی گروه‌های آموزشی پرداخته‌ام.
دکتر امیر رجائی
ز) تاریخچه رتبه‌بندی دانشگاهی
توضیحاتی درباره تاریخچه رتبه‌بندی دانشگاهی در جدول زیر ارائه می‌شود.
| سال | رخداد |
| 1890-1870 | انتشار گزارش سالانه رده‌بندی مؤسسات آموزشی امریکا براساس داده‌های آماری توسط دفتر آموزش آمریکا |
| 1910 | درخواست انجمن دانشگاه‌های آمریکا از دفتر آموزش برای رده‌بندی مجدد |
| 1913-1910 | انتشار فهرست مردان علمی امریکا- رتبه‌بندی براساس دانشمندان برجسته دانشگاه نسبت به کل اعضای هیئت علمی جذب شده در دانشگاه توسط پرفسور جیمزکاتلی |
| 1925 | انتشار فهرست رتبه‌بندی 36 مؤسسه آموزشی در 26 رشته از دانشگاه‌های امریکا براساس میزان شهرت دانش‌آموختگان توسط پرفسور هاکس |
| 1957 | ارائه شش نوع رتبه‌بندی متفاوت (10 دانشگاه برتر، مؤسسات آموزشی، مؤسسات آموزشی مردان، مؤسسات آموزشی زنان، دانشکده‌های حقوق و دانشکده‌های مهندسی) توسط چسلی از دانشگاه شیکاگو |
| 1959 | انتشار رتبه‌بندی براساس شهرت از 15 دانشگاه در رشته‌های مختلف توسط هیوارد کنستون از دانشگاه پنسیلوانیا |
| 1966 | انتشار رتبه‌بندی 106 مؤسسه آموزشی از طریق ارزیابی کیفیت آموزشی دانش‌آموختگان توسط آلن کارتر از انجمن آموزش و پرورش آمریکا |
| 1975-1973 | رتبه‌بندی دانشکده‌های حرفه ای توسط بلو و مارگولیس |
| 1982 | ارزیابی آموزشی و پژوهشی دکتری توسط انجمن علمی علوم آمریکا |
| 1983 | شروع رتبه‌بندی و گسترش ان به دوره‌های کارشناسی توسط نشریه اخبار ایالات متحده و گزارش جهان و دیگران |
ح) مفروضات رتبه‌بندی دانشگاهی
جهانی‌سازی (globalization)، تجاری‌سازی (کالایی شدن) آموزش عالی (marketization) و فرامرزی‌سازی (transnationalisation) از جمله مواردی هستند که زمینه رقابت میان موسسات آموزش عالی را در سطح بین‌المللی فراهم کردند. این رقابت موجب تشدید روند نئولیبرال‌سازی (neoliberalisation) در آموزش عالی شد. بدین ترتیب، نیاز به ابزاری برای مقایسه موسسات آموزش عالی به یکدیگر بیش از پیش احساس شد، فلذا پدیده رتبه‌بندی دانشگاهی ظهور یافت. از جمله مفروضاتی که رتبه‌بندی دانشگاهی بر آن استوار گشت پذیرش حالت غیر سلسله مراتبی حکمرانی (heterarchical mode of governance) است. درنتیجه، از همان ابتدا جنبه حکمرانی نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی نمود یافت. این جنبه از رتبه‌بندی خواه‌ناخواه پدیده استعمار و پسا استعمار (colonisation and post-colonisation) (تثبیت وضعیت کشورهای حاشیه-مرکز با بازتولید دانشگاه‌های حاشیه-مرکز) را برای اولین بار در حوزه آموزش عالی مطرح کرد. بدین ترتیب که کشورهای قدرتمند به جای وابسته کردن صنایع دیگر کشورها به خود و جهت دادن به آن‌ها، این بار دانشگاه‌های آن‌ها را وابسته به خود کردند و به آن‌ها جهت دادند.
ط) آسیب‌های رتبه‌بندی دانشگاهی
از جمله آسیب‌های رتبه‌بندی دانشگاهی به موارد زیر می‌توان اشاره نمود:
- تمرکز نامتوازن بر پژوهش _به ویژه پژوهش‌های سخت- و غفلت از آموزش،
- ابهام در روش‌شناسی و ساده‌سازی فعالیت‌های جامع دانشگاهی با هدف سودآوری متصدیان رتبه‌بندی،
- یکسان دیدن برخی از رشته‌ها با وجود شرایط کاری مختلف، و
- دستکاری شاخص‌ها توسط مؤسسات آموزش عالی و ارائه داده‌های نادرست به منظور کسب جایگاه بهتر در جدول‌های رتبه‌بندی.
متخصصان برای برطرف کردن و یا به حداقل رساندن این آسیب‌ها مواردی را بیان کرده‌اند که در ادامه بیان خواهند شد. اما برخی از آسیب‌ها در خصوص رتبه‌بندی دانشگاهی وجود دارند که قابل برطرف شدن نیستند و جزء ذات رتبه‌بندی هستند که در قسمت بعد بیان می‌شوند.
ی) آسیب‌های ذاتی رتبه‌بندی دانشگاهی
از جمله آسیب‌های ذاتی رتبه‌بندی دانشگاهی به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
- دور باطل افزایش کژکارکردی (جایگزینی اهداف و مأموریت‌های فرعی با اصلی)،
- ضعف داده‌ها و نشانگرها (مورد تردید بودن روایی و پایایی داده‌های مورد استفاده)،
- نبود اجماع بر سر کیفیت،
- تسلط امپریالیسم از طریق رتبه‌بندی،
- سوگیری‌های سیستمی نظام‌های رتبه‌بندی به نفع مؤسسات آموزش عالی کشورهای انگلیسی زبان و مؤسسات با قدمت و شهرت بیش‌تر،
- تشویق به تمرکز منابع و کیفیت،
- تقویت ساختارهای عمودی و سلسله مراتبی در نظام‌های آموزش عالی و نادیده گرفته شدن تنوع و ماموریت‌گرایی، و
- تضعیف شایسته‌سالاری.
ک) پیامدهای رتبه‌بندی دانشگاهی
رتبه‌بندی دانشگاهی پیامدهای گوناگونی بر بخش آموزش عالی می‌تواند داشته باشند. اولیت تاثیر آن سوق دادن موسسات آموزش عالی به همکاری و ائتلاف موسسات آموزش عالی با یکدیگر برای کم کردن اثرات نظام‌های رتبه‌بندی می‌شود. رتبه‌بندی دانشگاهی بر قراردادهای مالی و نیز بر واکنش‌های مؤسسات آموزش عالی از طریق سازگاری با هنجارهای نظام‌های رتبه‌بندی برای جذب بیش‌تر منابع اثر می‌گذارد. رتبه‌بندی دانشگاهی می‌تواند منجر به کناره گرفتن موسسات آموزش عالی از رتبه‌بندی شود و بر «تصویر، هویت، و مدیریت عواطف» در مؤسسات آموزش عالی و نیز بر کارآفرینان موسسه‌ای تاثیر بگذارد.
ل) اصول رتبه‌بندی دانشگاهی
با توجه به پیامدهای گسترده آن بر بخش آموزش عالی بایستی مجموعه‌ای از اصول را برای کنترل پیامدها حین طراحی و اجرای نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی رعایت کرد. در سندی موسوم به بیانیه برلین بسیاری از این موارد بیان شده‌اند. هم‌چنین، موارد دیگری در زمره اصول رتبه‌بندی دانشگاهی هستند که عبارتند از:
- لزوم طراحی نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی به صورت شفاف، عاری از منافع شخصی، و منسجم به لحاظ روش‌شناسی از طریق توضیح روش‌های مورد استفاده برای گردآوری داده‌ها در رتبه‌بندی‌های دانشگاهی توسط متولیان آن‌ها؛
- لزوم طراحی یک نظام رتبه‌بندی مجزا برای هر یک از زیرنظام‌های آموزش عالی کشور؛
- مد نظر قرار دادن اولویت‌ها و ارزش‌های هر جامعه در طراحی نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی و گرفتن بازخورد از مخاطبان به منظور بهبود نظام‌های رتبه‌بندی؛
- تأکید بر شاخص‌های کیفی رتبه‌بندی و علم‌سنجی در کنار شاخص‌های کمی و نیز توجه به تفاوت‌های بنیادین در رفتارهای استنادی و انتشاراتی رشته‌ها و حوزه‌های مختلف با یکدیگر؛
- توجه به تفاوت در ارزش‌گذاری شاخص‌های ارزیابی پژوهش در حوزه‌های مختلف علوم در ایران از منظر وزن تولیدات علمی مختلف در هر رشته از طریق فراهم آوردن ابزارها، راهکارها و پایگاه‌های داده برای فراهم آوردن امکان ارزیابی و مقایسه حوزه‌های مختلف علوم با در نظر داشتن تفاوت‌های طبیعی آن‌ها؛
- توجه به مواردی نظیر پژوهش تقاضامحور، آموزش تقاضامحور، آموزش و پژوهش مبتنی بر ارزش‌های اسلامی، و توجه به محیط زیست و همکاری‌های بین‌المللی در طراحی ملاک‌ها و شاخص‌های رتبه‌بندی دانشگاهی.
م) راهکارهای مرتبط برای رفع آسیب‌های پیش روی نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی
به منظور کاستن از میزان آسیب‌های مرتبط با رتبه‌بندی دانشگاهی می‌توان راهکارهای زیر را می‌توان مد نظر قرار داد:
- ملاک‌ها و شاخص‌هایی که می‌خواهند برای الگوی بومی رتبه‌بندی کشور طراحی شوند بایستی کیفیت و کمیت فعالیت‌های دانشگاه‌ها را بسنجند و جامع باشند. بدین ترتیب که در حوزه مورد نظر دربرگیرنده تمام فعالیت‌های ممکن باشند. به عنوان مثال، شاخص تولید علم فقط منحصر به شمارش تعداد مقالات «آی‌اس‌آی» نباشد. بلکه می‌تواند شامل چاپ مقالات، تألیف کتاب، اختراع، به‌کارگیری نتایج تحقیقات و اجرای طرح‌های پژوهشی کاربردی با ترکیبی متوازن از آن‌ها باشد؛
- تولیدات علمی منحصر به زبان بین‌المللی نباشد و با وزنی متوازن شامل منابع منتشرشده داخلی هم باشد؛
- برای وزن‌دهی شاخص‌ها از کارشناسان و خبرگان صاحب نظر داخلی و خارجی استفاده شود؛
- ملاک‌ها و شاخص‌ها به‌گونه‌ای طراحی شوند که باعث تحرک و بالندگی در دانشگاه‌ها و ارتقای جایگاه آن‌ها شوند و نوعی حرکت هدفمند را ایجاد کنند؛
- الگوی ارائه شده حتی الامکان ساده و به دور از هرگونه پیچیدگی باشد که دانشگاه در سطح بالا و محققان در سطح پایین‌تر به طور مستمر بتوانند خود را ارزیابی کنند.
- در مدل رتبه‌بندی باید نوع و اندازه دانشگاه‌ها برای رتبه‌بندی مشخص باشد.
ن) چشم‌انداز رتبه‌بندی دانشگاهی
برای رتبه‌بندی دانشگاهی دو چشم‌انداز می‌توان متصور شد. چشم‌انداز نخست حفظ وضع موجود است که منجر به فراگیر شدن نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی با آسیب‌های وارده خواهد شد. چشم‌انداز دوم بهبود است که منجر به حرکت به سوی اصلاح آسیب‌های وارده بر اساس اصول مربوطه است.
س) تجارب کشورها در خصوص شیوه به‌کارگیری نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی
چین از طریق نظام رتبه‌بندی شانگهای درصدد دستیابی به دانشگاه‌های پژوهش محور تراز جهانی است. تایوان با راه‌اندازی نظام رتبه‌بندی دانشگاهی پی‌اراس‌پی‌دابلیو‌یو‌ار مترصد دستیابی به دانشگاه‌هایی در خدمت صنعت برای تولید محصولات با فناوری پیشرفته است. مالزی و استرالیا نیز از رتبه‌بندی دانشگاهی مقاصدی چون سامان‌دهی به آموزش عالی و پایش کیفیت را دنبال می‌کنند.
ع) تضمین کیفیت و رتبه‌بندی دانشگاهی
تضمین کیفیت در آموزش عالی دارای پشتوانه نظری در زمینه ارزشیابی آموزشی، نظام‌مند، مورد قبول جامعه علمی، امری علمی، شیوه‌ای مرسوم و متداول برای حفظ و بهبود کیفیت در آموزش عالی است. در این رویکرد ارزیابی اطلاعاتی دقیق با استفاده از زبان و ادبیات فنی ارزیابی در خصوص کیفیت واحد مورد ارزیابی ارائه می‌شود. در حالی که، رویکرد رتبه‌بندی دانشگاهی دارای برخی از نواقص به لحاظ نظام‌مند بودن، مورد انتقاد جامعه علمی، و امری تجاری است. در جدول زیر ابعاد گوناگون این دو رویکرد ارزیابی ارائه می‌شوند.
| بعد | تضمین کیفیت (الگوی اعتبارسنجی) | رتبه‌بندی دانشگاهی |
| کارکرد | حفظ، ارتقا و بهبود کیفیت در آموزش عالی؛ افزایش پاسخگویی | حکمرانی در آموزش عالی از طریق بهینه‌کاوی |
| رویکرد ارزیابی | ملاک- محور | مقایسه‌ای |
| نوع ارزیابی | نکوینی | پایانی |
| مخاطبان | جامعه دانشگاهی | عموم مردم و جامعه دانشگاهی |
| شیوه اجرا | اجرای الگوی اعتبارسنجی (انجام ارزیابی درونی و بیرونی) بر اساس عوامل، ملاک‌ها و شاخص‌های مدون | گردآوری داده بر اساس پیمایش و مبتنی بر اساس ملاک‌ها و شاخص‌های نظام‌های رتبه‌بندی |
| شیوه گزارش‌دهی | ارائه اطلاعاتی دقیق با استفاده از زبان و ادبیات فنی ارزیابی در خصوص کیفیت واحد مورد ارزیابی | ارائه اطلاعاتی کلی به زبان ساده در خصوص مؤسسات آموزش عالی |
| پیامدهای قانونی | دربردارنده برخی از پیامدهای قانونی مانند تمدید یا لغو دوره‌های آموزشی در موسسات آموزش عالی | فاقد پیامدهای قانونی |
اکنون چندین دهه است که کشورهای گوناگون از رویکرد تضمین کیفیت برای حفظ، بهبود و ارتقای کیفیت بخش آموزش عالی خود استفاده می‌کنند و شبکه‌های بین المللی و قاره‌ای آن نیز در سطح دنیا تشکیل شده است. با این وجود، هنوز کشور ما اهتمام جدی به این امر نداشته و نهاد ملی متولی تضمین کیفیت شکل نگرفته است که یک آسیب جدی برای بخش آموزش عالی کشور محسوب می‌شود. اما، رتبه‌بندی دانشگاهی در کشور به سرعت مورد اقبال گرفته است. لذا، بایستی این نکته را مد نظر قرار داد که برای حفظ و بهبود کیفیت آموزش عالی ناگزیر به تاسیس نهاد ملی تضمین کیفیت هستیم و این مهم از طریق رویکرد رتبه‌بندی دانشگاهی محقق نخواهد شد. چرا که رویکرد رتبه‌بندی دانشگاهی لزوما منجر به بهبود کیفیت آموزش عالی نخواهد شد.
جمع‌بندی
رتبه‌بندی دانشگاهی یک ابزار حکمرانی از طریق ایجاد مجموعه‌ای از استانداردهای یکسان (استانداردسازی) برای اندازه‌گیری‌های دانشگاهی است. این استانداردسازی برخی از جنبه‌های مهم دانشگاه‌ها را دربرنمی‌گیرد. جنبه‌هایی نظیر تجارب مدیران دانشگاهی، ساختار، راهبرد، و رفتار سازمانی و نیز کیفیت بروندادهای آموزشی و پژوهشی واحد آموزشی که با علم و بورسیه در آموزش عالی مرتبط هستند. از آن‌جا که «این ابعادِ پیچیده و چندوجهی» را همانند «سایر ابعاد ساده‌تر و تک‌وجهی» نمی‌توان به راحتی اندازه‌گیری کرد، لذا توجه کافی به آن‌ها نمی‌شود و با وجود اهمیت فراوانی که در فهم ما از آموزش عالی و اثرگذاری بر آن دارند مورد سنجش و اندازه‌گیری قرار نمی‌گیرند. جالب است که همان‌گونه که رتبه‌بندی‌ها بر مصرف‌کنندگان اطلاعات تأثیر گذاشته‌اند، بر تولیدکنندگان آن نیز تأثیر گذاشته‌اند. رتبه‌بندی‌ها با قابل اندازه‌گیری کردن برخی از ابعاد در آموزش عالی سبب شده‌اند تا پژوهش و اندازه‌گیری پیرامون سایر ابعاد آموزش عالی مورد غفلت قرار گیرد. ابعادی مانند اهمیت تنوع در فعالیت موسسات آموزش عالی که دور از چشم مصرف‌کنندگان نیز می‌ماند. هم‌چنین، با توجه به پیامدهای گسترده پدیده رتبه‌بندی دانشگاهی بر کلیه ساحات آموزش عالی و نیز آسیب‌های مرتبط با این پدیده، بایستی در طراحی نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی با رعایت اصول علمی تا جای ممکن از میزان این آسیب‌ها کاست.
حال یک پرسش اساسی پیش می‌آید که عبارت است از «رتبه‌بندی دانشگاهی چه کاربردهایی دارد و چه کاربردهایی ندارد». پاسخ دادن به این پرسش کمک می‌کند تا نحوه مواجهه خود را با رتبه‌بندی دانشگاهی بهتر مشخص کنیم و از کاربست آن انتظار درستی داشته باشیم. کارکرد اصلی رتبه‌بندی دانشگاهی حکمرانی بر بخش آموزش عالی است که لزوما منجر به بهبود کیفیت نمی‌شود. با روشن شدن این موضوع بهتر می‌توان به این پرسش پاسخ داد که «از رتبه‌بندی چه می‌خواهیم». آیا هدف ما از رتبه‌بندی دانشگاهی بایستی سوق دادن موسسات آموزش عالی و بخش آموزش عالی به سوی اهداف حوزه علم و فناوری کشور باشد؟ این اهداف چه می‌توانند و چه باید باشند؟ آیا هدف از رتبه‌بندی دانشگاهی بایستی بین‌المللی‌سازی باشد، یا کسب رتبه بهتر توسط موسسات آموزش عالی کشور در نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی-که می‌تواند منجر به درگیر شدن در بازی علم‌سنجی شود-، یا دستیابی به دانشگاه پژوهش محور تراز جهانی، یا دستیابی به دانشگاه اسلامی، و یا دستیابی به دانشگاه تراز تمدن اسلامی؟ پاسخ هر چه باشد نحوه استفاده ما از ابزار رتبه‌بندی دانشگاهی را تعیین خواهد نمود.
پیشنهادهای سیاستی
الف) لزوم طراحی نظام رتبه‌بندی دانشگاه تراز تمدن اسلامی متناسب با اهداف خطمشیگذاری علمی کشور
با توجه به قابلیت رتبه‌بندی دانشگاهی در حکمرانی آموزش عالی، و نیز اهمیت موضوع دستیابی به دانشگاه تراز تمدن اسلامی -که در اسناد بالادستی و منویات مقام معظم رهبری بر آن تاکید شده است- پیشنهاد می‌شود تا یک نظام رتبه‌بندی دانشگاهی برای دستیابی به دانشگاه تراز تمدن اسلامی با در نظر گرفتن اصول علمی طراحی و مستقر گردد. شایان ذکر است که در گروه سیاستپژوهی پژوهشکده مطالعات راهبردی حکمت طرحی با عنوان طراحی نظام رتبه‌بندی دانشگاه تراز تمدن اسلامی در دست اجرا است.
ب) لزوم تاسیس نظام ارزیابی و پایش کیفیت آموزش عالی
نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی بین‌المللی برای تاکید بر پژوهش و ترویج آن شکل گرفته‌اند و نمونه مشابه آن یعنی نظام رتبه‌بندی دانشگاهی آی‌اس‌سی برای موسسات آموزش عالی کشورهای اسلامی نیز طراحی و مستقر شده است. هم‌چنین، تلاش‌هایی توسط کارگروه‌هایی تخصصی در وزارت علوم برای طراحی نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی ملی صورت گرفته است. لذا، به نظر میرسد که پیش از هر اقدام در راستای تاسیس نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی جدید دیگر، بایستی نظام ارزیابی و پایش کیفیت آموزش عالی تاسیس شود تا ابتدا اهداف مد نظر بررسی و تعیین گردند و در ادامه با دیدگاهی کل‌نگر از رویکردهای مختلف ارزیابی در آموزش عالی نظیر تضمین کیفیت و رتبه‌بندی دانشگاهی به صورت مناسب و به جا استفاده و زمینه و الزامات پیاده‌سازی آن‌ها را فراهم نمود.
ج) لزوم توجه به بهره‌گیری از قابلیت نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی موضوعی
پیشنهاد می‌شود که چنان‌چه اهداف خاصی مانند دستیابی به دانشگاه سبز و یا دستیابی به دانشگاه ایمن مد نظر است از نظام رتبه‌بندی دانشگاهی سبز و یا نظام رتبه‌بندی دانشگاهی ایمن برای دستیابی به این اهداف استفاده گردد. هم‌چنین، چنان‌چه هدف خاص دیگری مد نظر است می‌توان نظام رتبه‌بندی دانشگاهی موضوعی مربوطه را ناظر بر آن هدف طراحی و مستقر نمود.
د) لزوم طراحی نظام رتبه‌بندی دانشگاهی برای رتبه‌بندی گروه‌های آموزشی
پیشنهاد می‌شود نسبت به طراحی نظام رتبه‌بندی دانشگاهی برای گروه‌های آموزشی و فراهم آوردن الزامات آن اقدام شود که الگوی آن در پژوهش دکتر رحیم صفری فارفار تبیین شده است.
