دکتر امیر رجائی و محمود آرائی | اولویت‌هایی برای سیاست­‌گذاری و برنامه‌ریزی در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران

11 آبان 1401
1489 بازدید

یادداشت سیاستی دکتر امیر رجائی تحلیلگر ارشد گروه علم و فناوری پژوهشکده سیاست‌پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت و محمود آرائی تحلیلگر ارشد گروه علم و فناوری پژوهشکده سیاست‌پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت با عنوان اولویت‌هایی برای سیاست­‌گذاری و برنامه‌ریزی در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران در شماره نوزده گاهنامه حکمتانه منتشر گردید، متن کامل این یادداشت به شرح زیر می‌باشد.

مقدمه

امروزه آموزش عمومی، نقش مهمی در تربیت نسل و جامعه‌پذیری شهروندان یک جامعه دارد که در کشور ما، وزارت آموزش و پرورش متولی آن است. ازاین­رو پرداختن به مسائل پیش روی آن، اهمیت بسزایی دارد. از جمله مسائل آموزش و پرورش می‌توان به اولویت‌های سیاستی آن اشاره نمود. ازاین‌رو هدف این نوشتار، شناسایی و تبیین اولویت‌های سیاستی کنونی آموزش و پرورش کشور است. این اولویت‌ها را می‌توان در سه دسته کلی توسعه کمی، توسعه کیفی و شیوه‌های آموزش طبقه‌بندی نمود. در ادامه، هر کدام از این موارد تشریح می‌شود.

توسعه کمی

در توسعۀ کمی آموزش و پرورش به مواردی از قبیل نیرویابی، بازنشستگی کارکنان، ظرفیت‌بخشی به دانشگاه فرهنگیان، امکانات و تجهیزات و آموزش در مدارس روستایی به­صورت چندپایه و مختلط می‌توان اشاره کرد که در ادامه، مطالبی درباره هر کدام از این موارد بیان می‌شود.

بازنشستگی نیروی انسانی

در چند سال اخیر، موج عظیم بازنشستگی نیروهای آموزش و پرورش و ظرفیت محدود خروجی‌های دانشگاه فرهنگیان باعث کمبود شدید نیرو در آموزش و پرورش، به­ویژه در شهرهای بزرگی چون تهران شده است. برای حل این مسئله، راه­کارهایی نظیر استخدام معلم از طریق ماده 28، استخدام نیروهای آزاد و خرید خدمات به کار برده شده است که هر یک، آسیب‌های خود را دارد؛ درحالی­که طبق اساس‌نامه دانشگاه فرهنگیان و بر اساس اسناد بالادستی و منویات مقام معظم رهبری[1]، جذب، استخدام و تربیت معلم صرفاً باید از طریق دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی صورت پذیرد. ازاین­رو ظرفیت‌بخشی به دانشگاه فرهنگیان به­منظور افزایش خروجی‌ براساس نیازسنجی مبتنی بر مطالعات جمعیت‌شناختی، بسیار ضروری است. با افزایش تعداد معلمان در خدمت آموزش و پرورش، نرخ‌هایی چون نسبت دانش‌‌آموز به معلم بهبود خواهد یافت و به نرخ جهانی که نوزده است، نزدیک‌تر خواهد شد[2]. البته این نسبت در مقطع ابتدایی در کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه، کمتر از 16 است که در کشورهای در حال توسعه، تفاوت زیادی دارد. برای ‌مثال در برزیل 40، در مکزیک 28 و در مجارستان و لوکزامبورگ، 11 است (سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه، 2014). درحالی­که این نرخ در سال 1374 برای کشور ما، 33 بوده است، با یک روند کاهشی در سال 1389 به 20 رسیده است. اما از این سال به بعد با یک روند افزایشی در سال 1396 به 28 رسیده است (بانک جهانی، 2017) که نشان­دهنده جهت‌گیری متفاوت دولت نهم و دهم در مقایسه با دولت یازدهم و دوازدهم در امر آموزش عمومی است. شایان ذکر است که این نرخ در سال 2017 برای ایالات­متحده 14، روسیه 21، چین 16، اسپانیا 13، آلمان 12، بریتانیا 15، ژاپن 15، مالزی 11، هندوستان 32، افغانستان 47، پاکستان 44، مصر 23، الجزایر 24، غنا 27، تانزانیا 47، پرو 17 و شیلی 17 است (همان). با نگاهی اجمالی به این آمار می‌توان دریافت که نسبت معلم به دانش‌آموز در کشورهای پیشرفته، کمتر از این نرخ در کشورهای در حال پیشرفت است.

همچنین با افزایش تعداد معلمان در خدمت آموزش و پرورش از کمیت و کیفیت مسائل آموزش روستایی نظیر کلاس‌های چندپایه و مختلط نیز کاسته خواهد شد. آموزش چندپایه و مختلط، آسیب‌های بسیاری دارد که عبارتند از کمبود زمان آموزش، فقدان تجهیزات و وسایل کمک آموزشی، حجم زیاد کتب درسی برای تدریس در کلاس‌های چندپایه، نبود برنامه درسی مناسب برای کلاس‌های چندپایه، مختلط بودن کلاس‌ها، کم­اهمیت شدن برخی دروس، ضعف بنیه علمی دانش‌آموزان، دوزبانه بودن دانش‌آموزان و تفاوت سنی دانش‌آموزان در کلاس. ازاین­رو پیشنهاد می‌شود تا مواردی از این دست رعایت شود: جذب افراد شایسته در مراکز تربیت معلم با اولویت بومی بودن، ارائه آموزش‌های مورد نیاز برای تدریس در کلاس‌های چندپایه، تألیف محتوای آموزشی خاص برای کلاس‌های چندپایه و فراهم آوردن امکانات مورد نیاز کلاس‌های چندپایه (الماسیان و دیگران، 1396).

امکانات و تجهیزات

کمبود امکانات و تجهیزات نیز از دیگر مسائل مبتلابه آموزش و پرورش در بحث توسعه کمی است. در حال حاضر، امکانات مدارس دولتی در پایتخت مناسب نیست، چه رسد به روستاهای دورافتاده. برای مثال در بسیاری از کلاس‌های درس پایتخت، امکانات اولیه نظیر میز و نیمکت استاندارد مهیا نیست، چه رسد به امکاناتی نظیر ویدئو پروژکتور و رایانه[3]. همچنین مدارس از امکانات دیگری مانند کتابخانه، آزمایشگاه، کارگاه، محوطه بازی و زمین ورزش مناسب برخوردار نیستند. سن بالای بنا در برخی مدارس نیز خود یکی از چالش­های جدی است. با توجه به اینکه بسیاری از مدارس قدیمی در حاشیه خیابان‌های اصلی واقع شده‌اند، با فروش ساختمان و بنای آنها می‌توان ساختمانی نو در خیابان‌های فرعی با امکانات و وسعت مناسب احداث کرد.

توسعه کیفی

درباره توسعه کیفی آموزش و پرورش می­توان به مواردی نظیر برنامه درسی، تضمین کیفیت و ارزیابی و استقرار فرهنگ نظارت و ارزیابی اشاره کرد که درباره هر کدام توضیحاتی ارائه می‌شود.

برنامه درسی

برنامه درسی، نقش بسزایی در آموزش و پرورش دارد. در این راستا، کیفیت و حجم محتوای آموزشی و نرخ حجم محتوا به ساعت درسی، اهمیت بسیاری دارد. مقام معظم رهبری (مد ظله) نیز بر حذف مطالب غیر مفید از محتوای آموزشی تأکید داشتند[4] که وزیر آموزش و پرورش، انجام این کار را برای مهر 1402 وعده داد[5]. اگر محتوای آموزشی، متناسب با نیازهای روز و مبتنی بر آماده‌سازی دانش‌آموزان برای زندگی آینده باشد، اثرگذاری برنامه‌درسی، بیشتر خواهد شد. همچنین بنا به نظر بسیاری از معلمان، بالا بودن نسبت حجم مطالب به ساعت آموزشی در بعضی از دروس سبب می‌شود تا از یک طرف کیفیت آموزش کاهش یابد و از طرف دیگر، عملکرد تربیتی و پرورشی معلم تحت‌الشعاع عملکرد آموزشی قرار گیرد. بدین ترتیب صرف وقت و انرژی معلم در امور پرورشی، کمتر از میزانی ‌می‌شود که باید باشد.

تضمین کیفیت و ارزیابی

مسئله دیگر در توسعۀ کیفی، بحث تضمین کیفیت و ارزیابی است. زمینه اصلی این کار، استقرار فرهنگ نظارت و ارزیابی است که ریشه در فرهنگ عمومی و ویژگی‌های زمینه‌ای کشور دارد. در این­باره کار چندانی در آموزش و پرورش نشده است. البته ارزیابی‌هایی صورت می‌گیرد که بیشتر جنبۀ اداری دارد و جنبۀ فنی آن، کمتر است. به بیان دیگر، از فرایند یاددهی -یادگیری در کلاس، ارزیابی دقیق و فنی صورت نمی‌پذیرد. در این­باره نکته اول، پذیرش و استقرار فرهنگ ارزیابی از جانب معلمان و دست‌اندرکاران و نکته دوم، طراحی سازوکار و رویه‌های ارزیابی از فرایند یاددهی – یادگیری مبتنی بر مرور همتاست که نیازمند مطالعات دقیق و کامل است. البته در این­باره اقداماتی مانند ابلاغ بسته تحولی «پایش و ارزیابی ملی نظام آموزش و پرورش با رویکرد تضمین کیفیت» انجام شده است[6]؛ اما تا به مرحله عمل برسد، زمان زیادی خواهد برد.

شیوه‌های آموزش

دربارۀ شیوه‌های آموزش می‌توان به آموزش‌هایی همچون آموزش الکترونیک، آموزش در خانه و آموزش ترکیبی اشاره کرد که در ادامه درباره هر یک از این شیوه‌ها، توضیحاتی ارائه می‌شود.

آموزش الکترونیکی

 آموزش الکترونیکی به معنی ایجاد آموزشی‌هایی مبتنی بر فناوری‌های جدید است که نقش مکمل برای آموزش سنتی در کلاس درس دارد. استفاده از آموزش الکترونیک می‌تواند تصورات موجود در زمینۀ نیاز به امکانات فیزیکی بسیار برای فرایند یاددهی – یادگیری را در سطح آموزش و پرورش متحول کند. بنابراین با وجود مراکز آموزش الکترونیکی، امکان یادگیری در هر زمینه‌ای، برای هر فرد، در هر زمان و هر مکان به صورت مادام‌العمر فراهم خواهد شد. با توجه به حجم گستردۀ تقاضا برای آموزش از یک­سو و ناتوانی نظام کنونی در پاسخ­گویی به آن و همچنین قابلیت فراوان روش‌های نوین آموزش الکترونیکی از سوی دیگر، ایجاد و توسعۀ سیستم‌های آموزش الکترونیکی به امری ضروری و مهم بدل گردیده است (آلانم[7] و دیگران، 2010). امروزه محور توسعۀ آموزش‌های الکترونیکی در اکثر کشوررهای جهان، آموزش‌های مجازی است. بنابراین در جهت بهبود کیفیت آموزش روستایی، کاهش کلاس‌های چندپایه و جبران کمبود معلم می‌توان بخش‌هایی از آموزش را به صورت ترکیبی (واقعی – مجازی) ارائه نمود. وجود زیرساخت‌هاي مختلف از جمله زیرساخت فناوري، فرهنگی، قانونی و تخصصی براي تحقق آموزش الکترونیکی، امري حیاتی به ‌نظر می‌رسد. دانش معلمان، اعتماد معلمان در به‌کارگیری فناوری اطلاعات، محتوای آموزشی مناسب، سواد رایانه‌ای و فنون تدریس متناسب و… بر به‌کارگیری آموزش الکترونیک در مدارس و در نتیجه پیشرفت دانش‌آموزان، تأثیر بسزایی دارد.

آموزش در خانه[8]

یکی دیگر از روش‌های آموزشی که مقارن با تحول تكنولوژي ارتباطي در دهه‌هاي اخير و همچنین در شرایط اضطرار همانند همه‌گیری بیماری‌هایی نظیر کرونا می‌تواند به عنوان مکمل نظام آموزش رسمی مورد توجه قرار گیرد، آموزش در خانه است. آموزش در خانه، یکی از روش­های آموزشی است مانند مدارس دولتی که به­طور روزانه و با برنامه‌های درسی منعطف، تحت نظارت والدین انجام می‌شود (الیاس[9] و دیگران، 2013). آنچنان که از نظر براینرد و همکاران (2002) و آلن و جکسون[10] (2010)، آموزش در خانه با داشتن متدولوژی شبیه مدارس رسمی، از خانه به منزلة مرکز یادگیری استفاده می‌کند، اما استفاده از اجتماع، مسافرت و گردش در طبیعت نیز از الزامات آن است (سلیمانی و همکاران، 1400). آموزش در خانه در نظام آموزشی ایران از این جهت ضرورت دارد که نظام آموزشی ایران، در کنار فرصت‌های متعددی که دارد، با عوامل مختلفی نیز تهدید می‌شود. ریشه این عوامل در برخی از مشکلات بنیادی است که بنا به نظر سلیمانی و همکاران (1400) عبارتند از: نابرابری آموزشی، ناکارآمدی نظام آموزش و پرورش، روش‌های تدریس سنتی، کتاب­محوری در برنامه درسی و دوگانگی ارزشی خانه و مدرسه. به همین دلایل، آموزش مدرسه‌ای، پاسخ­گوی نیازهای برخی از والدین نیست. بنابراین عمده دلایل گرایش خانواده‌ها به شیوه آموزشی آموزش در خانه را می‌توان در دو دلیل خلاصه کرد. دلیل نخست، دلیل آموزشی است که برخی از آنها عبارتند از: برنامه‌های درسی ضعیف، نبود رقابت سالم، کودکان با نیازهای ویژه، کلاس‌های پرجمعیت و بی‌توجهی به تفاوت‌های فردی. دلیل دوم، دلیل ارزشی است که مصادیق آن عبارتند از: وجود جو منفی در برخی از مدارس، فشار گروه همسالان، تعارضات اخلاقی و مذهبی خانه و مدرسه و رسمیت قانونی.

بیان چنین دیدگاهی به معنای نفی آموزش‌های مدرسه‌ای نیست. بلکه اعتقاد بر این است که خانواده‌ها در هر شرایطی از زندگی و با هرگونه دلایل آموزشی یا ارزشی یا به دلایل محرومیت‌زای تحصیلی مانند فقر، بیماری، ترس از مدرسه و…، بتوانند شرایط و امکانات کافی را در زمینه تحصیل فرزندانشان فراهم آورند، تا در آینده، هیچ کودکی از حق مسلم خود در زمینه تحصیل محروم نماند. لازمۀ این امر، تجدیدنظر در ساختار متمرکز نظام آموزشی و وجود انعطاف بیشتر در انتخاب‌های پیش روی خانواده‌هاست که دستاورد آن، بهره‌گیری کودکان از فرصت‌های مناسب تحصیلی و کاهش استرس و دغدغه‌های آموزشی ایشان است (سلیمانی و دیگران، 1400).

آموزش ترکیبی

همان‌گونه که در بخش‌های قبلی بیان شد، کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش سبب شده است تا محیط‌های آموزشی به سوی مجازی شدن سوق داده شوند. این امر با وجود فرصت‌هایی مانند آموزش انفرادی، دسترسی آسان به منابع اطلاعاتی، کاهش هزینه‌های آموزش در بلندمدت، بالابردن انگیزه و قدرت حافظه، واقع‌نمایی بیشتر از طریق ارائۀ عکس، تصاویر، صوت، شبیه­سازی، کیفیت­بخشی به آموزش و پرورش، کنترل و نظارت بیشتر (ملکی، 1388) که به وجود می­آورد، یک مشکل عمده دارد که همانا نبود و شکل نگرفتن ارتباط و تعامل حضوری بین یاددهنده و یادگیرنده است. در بعضی دروس عملی که به­طور جدی نیازمند آزمایشگاه‌ها و رسانه‌های مختلف است، وجود تعامل حضوری در آموزش الكترونيكي از ضروریات به شمار می‌رود. راه‌حلي كه آموزش الكترونيكي براي مواجهه با اين مشكل اتخاذ نموده، «رويكرد آموزش تركيبي» است. آموزش ترکیبی به­طوركلي به معنای به‌کارگیری بیش از یک روش، راهبرد، تكنيك يا رسانه در امر آموزش، جهت ارائه محتوا و مطالب آموزشي است.

نتیجه‌گیری و پیشنهادهای سیاستی

نقش آموزش و پرورش به­عنوان نهاد تعلیم و تربیت رسمی در توسعۀ اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایجاب می­کند که با نگاهی عمیق و دقیق به اولویت‌ها و مسائل آموزش و پرورش پرداخته شود؛ زیرا یک نظام آموزش و پرورشِ اثربخش می­تواند ورودی‌های نظام آموزشی را در جریان یک فرآیند پویا به نتایجی برساند که همه الزامات و مجموعه‌ای از ویژگی‌های ذاتی مورد انتظار و مطلوب را داشته باشد. بنابراین در شرایط موجود، ضروری است تا مسائلی که در این نوشتار به آن اشاره شد، در سطح کلان مدیریت آموزش و پرورش مورد توجه قرار گیرد تا سیاست‌گذاری درست درباره هر یک از این اولویت‌ها و مسائل انجام گیرد.

منابع

  • سلیمانی، بهاره؛ مجید علی‌عسگری؛ علی حسینی‌خواه و محمد عطاران. (1400). «مفهوم، جایگاه و ضرورت رویکرد مدرسه‌ در ‌خانه در نظام آموزشی ایران: پژوهش کیفی». فصلنامه خانواده و پژوهش، سال هجدهم، شماره 1: 68-47.
  • الماسیان، سیده زینب؛ پروین احمدی و گلنار مهران. (1396). آسیب‌شناسی آموزش در کلاس‎های چندپایه از دیدگاه معلمان مدارس ابتدایی چندپایه شهرستان دلفان (استان لرستان). کنفرانس پژوهش‌های نوین ایران و جهان در روان‌شناسی و علوم تربیتی حقوق و علوم اجتماعی.
  • ملکی، صفی­الله. (1388). فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش، تهران: جهاد دانشگاهی.

[1]. بیانات در ارتباط تصویری با رؤسا و مدیران آموزش و پرورش، 11/06/1399

[2]. درباره نسبت دانش‌آموز به معلم، آمارهای مختلفی ارائه شده است. اما باید این نکته را در نظر داشت که این آمار مربوط به کلیه مدارس دولتی و غیر دولتی است و نباید فراموش کرد که این نرخ برای مدارس دولتی، بیش از مدارس غیر دولتی است. همچنین این نسبت در مقطع ابتدایی، بیش از متوسطه اول و در مقطع متوسطه اول، بیش از متوسطه دوم است.

[3]. امروزه اهمیت آموزش الکترونیک و اثربخشی آن نزد همگان آشکار است. با وجود این متأسفانه امکانات و تجهیزات برای استفاده از محتوای الکترونیک در کلاس درس در قرن 21 در کشور مهیا نیست.

[4]. خبرگزاری دانشجو، کد خبر ۱۰۰۹۹۶۶، تاریخ انتشار ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۱

[5]. خبرگزاری صدا و سیما، کد خبر ۳۴۴۴۷۷۴، تاریخ انتشار ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۱

[6]. خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار 25 خرداد 1400

[7]. Alaneme

[8]. Homeschooling

[9]. Alias

[10]. Allan & Jackson