هوشنگ شیخی | جامعه شناسی سیاسی انتخابات مجلس با تاکید بر چشم انداز انتخابات اسفند ۹۸

چگونگی رقابت جریان های سیاسی و کیفیت و سطح مشارکت مردم در انتخابات مجلس شورای اسلامی کشور در اسفند ۱۳۹۸ اهمیت زیادی دارد که از عوامل مختلفی تاثیر می پذیرد. با توجه به اینکه تحلیل هر یک از جریان های سیاسی موجود از منظر محورهای تحت مانور، اسطوره سازی، لیست بندی و ائتلاف، در شناسایی آسیب ها موثر هستند، دو جریان سیاسی اصلاحات و اصولگرا مورد ارزیابی قرار می گیرند. همچنین، مطالعات نشان می دهد که در سازوکار انتخابات، مجلس شورای اسلامی، و نیز شرایط و سطح مشارکت مردم نیز آسیب های جدی وجود دارد.

ضرورت و اهداف پژوهش

انتخابات مجلس شورای اسلامی از جهات مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و امنیتی برای کشور حائز اهمیت است. در این راستا میزان مشارکت، کیفیت مشارکت، چگونگی رقابت جریانات و احزاب سیاسی، تاثیر شکاف های سیاسی و اجتماعی، چگونگی رعایت سیاست های کلی نظام در حوزه انتخابات، قانون انتخابات، تاثیر این انتخابات بر آینده کشور و رفع معضلات موجود و همچنین تاثیر رسانه ها و نهادهای داخلی و خارجی بر فرآیند انتخابات از موضوعات مهم و قابل مطالعه در این حوزه هستند. در این پژوهش این موارد تحت عنوان جامعه شناسی انتخابات بررسی خواهند شد.

روش شناسی پژوهش

این پژوهش شامل دو بخش است؛ در بخش اول دو گفتمان اصلاح طلب و اصولگرا تحلیل و آسیب شناسی می شوند. بدین منظور، مواضع و مصاحبه های سران طیف های مختلف این دو جناح سیاسی با ۶ سؤال زیر تحلیل شده اند:

• دال های کلیدی گفتمان ها و نحوه مفصل بندی گفتمان چگونه است؟
• دگرسازی هر گفتمان چگونه است؟
• برآورد هر گفتمان از فضای سیاسی و میزان رای خود چیست؟
• نامزدهای احتمالی و نقاط قوت و ضعف گفتمان ها از نظر خودشان چیست؟
• بحران های پیشروی گفتمان ها از نظر خودشان چیست؟
• فرآیند اسطوره سازی و استعاره سازی گفتمان ها چگونه است؟

در بخش دوم با روش توصیفی-تحلیلی به تحلیل و آسیب شناسی مجلس شورای اسلامی با رویکرد انتخاباتی، سازوکارهای انتخابات و مشارکت سیاسی و رفتار انتخاباتی پرداخته می شود.

تحلیل و آسیب شناسی گفتمان ها

تحلیل گفتمان اصولگرایان

گفتمان جبهه انقلاب با ارزش های انقلاب به عنوان دال مرکزی و دال های شناوری نظیر مقاومت، سلامت اقتصادی، اقتصاد مقاومتی، مدیریت جهادی، پیشرفت، امنیت و عدالت با برجسته سازی امنیت و به حاشیه راندن دال آزادی مفصل بندی شده است.

در دگرسازی گفتمانی آن، اصلاحات و اعتدال به عنوان جبهه ناکارآمد، فاسد و سازش کار بازنمایی شده‌اند.

بر این اساس که دولت و مجلس اصلاحات و اعتدال ناکارآمد بوده و با تاکید بر این فرض که مشارکت پایین خواهد بود و پایگاه اجتماعی گفتمان اصلاحات تضعیف شده است، گفتمان اصولگرا فضای سیاسی و میزان رای را به سود خود می دانند.

این گفتمان نقطه قوت خود را سازوکار شورایی از پایین به بالا در قالب شورای ائتلاف نیروهای انقلاب می داند و نقطه ضعف خود را وجود تفرقه میان نیروهای هم جناح مانند جبهه پایداری می داند. به همین دلیل، بحران پیش روی خود را گذار از جمنا به شانا و عدم ائتلاف سراسری و در نتیجه پراکندگی آرا می دانند.

از اسطوره سازی و استعاره سازی های این گفتمان می توان به مورادی نظیر مجلس متخصصان متعهد (اقتصاددان ها)، ارزشی های فسادستیز با پناه به ابراهیم بت شکن(!) (حجت الاسلام ابراهیم رئیسی رئیس قوه قضائیه)، مجلس تراز انقلاب اسلامی و مجلسی برای گام دوم انقلاب، اشاره نمود.

آسیب شناسی گفتمان اصولگرایان (جبهه نیروهای انقلاب)

• معمای ناشی از دوگانه انگاری بین فسادستیزی و کارآمدی،
• ابهام در ضرورت و گستردگی شفافیت در امور حاکمیت،
• گرفتاری در دام ساختار-کارگزار به طوری که جبهه انقلاب عموما سطح کارگزار را هدف قرار داده است و از ضعف های ساختاری عبور می کنند.
• عدم هم نوایی و اتفاق نظر در خصوص فعالیت احزاب و حتی اصولگرا خوانده شدن خودشان نیز یکی دیگر از آسیب های موجود است.
• با توجه به اینکه جبهه انقلاب خود را متولی حاکمیت می داند همواره هزینه ناکارآمدی قوای سه گانه را می پردازد.
• این گفتمان به طور مشخص نسبت به دال آزادی بی توجه است و همین غفلت ها یکی از عوامل ایجاد شکاف بین این گفتمان و مردم شده است.
• وجود نامزدهای مناقشه برانگیز، پیران سابق و شکست خورده های انتخاباتی در این دوره از انتخابات یکی دیگر از آسیب های برجسته است.
• در سطح لیست بندی عموما نامزدهایی که شانس برنده شدن بالایی دارند و یا اشخاص بانفوذ در در لیست این جریان سیاسی قرار گرفته اند. این دو مورد با ادعای مشارکت از پایین به بالا، همچنین دوری از سهمیه بندی، شایسته سالاری و نوگرایی این جریان سیاسی همخوانی نداشته و نیز موجب فقدان هدایت جریانی این افراد در داخل مجلس می شود.

تحلیل گفتمان اصلاحات

دال های شناوری نظیر حقوق شهروندی، آزادی، شفافیت، تعامل و توسعه حول دال مرکزی دموکراسی مفصل بندی شده‌اند.

اگرچه تا انتخابات ۱۳۹۶ دگرسازی اصلاحات، نیروهای جبهه انقلاب بودند، اما اکنون در آستانه دگرسازی جدید هر آنکه اصلاح طلب نیست و تعلق جناحی و حزبی به آن ندارد، دگر محسوب می شود.

برآورد از فضای سیاسی و میزان رای این گفتمان بر سه رویکرد شامل تحریم، مشارکت مشروط و مشارکت بلاشرط استوار است. برخی از سران اصلاحات با توجه به ضعف نمایندگان لیست امید و اثر آن بر زوال سرمایه اجتماعی اصلاحات؛ عبور از نامزد اجاره‌ای و اکثریتی را مطرح نموده و استراتژی اقلیت موثر و خالص را برجسته ساخته‌اند.

می توان بحران های پیش روی گفتمان اصلاحات را ابهام در رفتار نهادهای نظارتی جهت احراز صلاحیت و چالش ائتلاف یا عدم ائتلاف با نیروهای موسوم به اعتدال دانست.

آزادی های اجتماعی و طرح گزاره هایی نظیر دولت در سایه و کارشکنی در برابر اصلاحات در امر حکومت داری از محورهای اسطوره سازی و استعاره سازی های اصلاحات هستند.

آسیب شناسی گفتمان اصلاحات

موارد زیر از جمله آسیب های گفتمان اصلاحات است:

• کم اهمیت شدن دال های دموکراسی و آزادی نزد جامعه،
• زوال سرمایه اجتماعی و دلسردی عمومی نسبت به اصلاحات،
• ضعف عملکرد مجلس، دولت و شورای شهر تهران و اثرات ناشی از این ضعف ها در مقبولیت اصلاحات،
• دستگیری برخی از نزدیکان اشخاص برجسته جریان اصلاحات به جرم فساد مالی،
• شکست برجام به عنوان محور تبلیغاتی انتخابات ۱۳۹۶ و ۱۳۹۴ اصلاحات.

آسیب شناسی مجلس، سازوکار انتخابات و مشارکت سیاسی

آسیب شناسی مجلس

 با تحلیل مجلس در دو سطح ساختاری و کارگزاری، مواردی از جمله تداخل و تزاحم ساختاری هم در تقنین هم در نظارت، ضعف نظارت در مجلس، تمرکز قدرت در ریاست مجلس، ضعف و عدم شفافیت نظارت بر نمایندگان، جلسات متعدد پارلمان، کثرت طرح و کمبود لوایح، محلی گرایی و قوم گرایی، کمبود دانش تخصصی و بی انضباطی برخی از نمایندگان، به عنوان آسیب های مجلس شناخته می شوند.

آسیب شناسی سازوکارهای انتخابات

از اهم آسیب های حوزه سازوکارهای انتخابات می توان به عدم احراز صلاحیت تخصصی کاندیداها، حذف مداوم برخی از گروه های سیاسی و اجتماعی در اثر نظام انتخاباتی کثرتی- اکثریتی و پیامدهای ناشی از حذف آن ها، ضعف در بهره گیری از فناوری در فرآیندهای انتخابات، خلا قانونی در رابطه با هزینه های تبلیغاتی و گره خوردن انتخابات با فساد، و عدم پیوند قوانین احزاب و انتخابات اشاره نمود.

آسیب شناسی مشارکت سیاسی و رفتار انتخاباتی

به دلیل تراکم شکاف های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی نظیر جنبش به حاشیه رانده شدگان، لاغر شدن طبقه متوسط به دلیل وضعیت اقتصادی کشور، اعتراضات و اغتشاشات دی ماه ۱۳۹۶ و آبان ۱۳۹۸، شکاف میان نسلی و تشدید روند قوم گرایی در کشور؛ فضای اجتماعی به سوی رادیکالیزه شدن، خشونت فعالانه، پرخاشگری منفعلانه، افزایش رنج اجتماعی و زوال سرمایه اجتماعی می رود. چنین وضعیتی موجب می شود که کنشگران رادیکال وارد صحنه سیاست شوند و انتخابات اسفندماه ۱۳۹۸ نیز از رادیکالیسم متاثر خواهد بود.

راهکارها و پیشنهادات

به منظور بهبود وضعیت انتخابات مجلس، راهکارهای زیر پیشنهاد می شوند:

• برجسته سازی نظام مسائل حوزه های مختلف به خصوص اقتصاد قبل از انتخابات و پس از پیروزی،
• برجسته سازی زنجیره کردارهای غیرزبانی و زبانی ایجابی،
• توجه به روندهای موثر بر مشارکت سیاسی شامل شکاف بین نسلی، شکاف جنسیتی، شکاف های قومی و مذهبی، و شکاف حاشیه نشینی در لیست بندی ها و تبلیغات انتخاباتی جناح های سیاسی.

جمع بندی

تحلیل جریان اصولگرا نشان می دهد که مواردی مانند بی توجهی نسبت به دال آزادی، استفاده از نامزدهای بانفوذ به جای شایسته گرایی و عدم توجه به ضعف های ساختاری از آسیب های این جریان هستند. این آسیب ها برای جریان اصلاحات مربوط به ذهنیت مردم از دوره های گذشته بوده و مواردی مانند زوال سرمایه اجتماعی، شکست برجام و پرونده های فساد مالی اعضای این جریان را شامل می شود. آسیب های دیگری نیز در مورد مجلس، سازوکار انتخاباتی و مشارکت مردم مطرح هستند. در این راستا، عمل گرایی نمایندگان و توجه به شکاف های بین اقشار مردم پیشنهاد می شود.

این مطالعه توسط هوشنگ شیخی تحلیل‌گر کارگروه تحولات سیاسی پژوهشکده حکمت در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.