علیرضا خزائی | ضرورت طراحی نظام مسائل اقتصاد ایران
یادداشت سیاستی علیرضا خزائی تحلیل‌گر گروه اقتصاد و صنعت پژوهشکده سیاست‌پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت با عنوان «ضرورت طراحی نظام مسائل اقتصاد ایران» در شماره نوزده گاهنامه حکمتانه منتشر گردید، متن کامل این یادداشت به شرح زیر می‌باشد.
مقدمه
امروزه می‌توان با بررسی کوچکی در ساختارهای موجود پیرامون خود از جمله ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، مجموعه‌ای مختلف از مسائل و مشکلات را مشاهده نمود. مسائلی که ممکن است دارای ماهیت مشابه یا متفاوتی باشند و یا حتی درک نادرستی از چیستی و پیدایش آنها در میان افراد در جریان باشد. اما آنچه برای افراد، جامعه و سیاستگذاران اهمیت دارد، رفع مشکلات و رسیدن از وضع فعلی به وضع مطلوب است.
برای دستیابی به وضع مطلوب ابتدا نیاز به شناخت ساختار، مشکلات، گستردگی و درک صحیح مسائل آن است. نظام مسائل در یکی از کارکردهای خود می‌تواند به ما در شناسایی، علل پیدایش و ارتباط مشکلات یاری رساند و شناختی از مسائل را در اختیار ما قرار دهد. این شناخت می‌تواند در نحوۀ پژوهش‌های مورد نیاز برای حل مسائل تأثیرگذار باشد و علاوه بر امکان پژوهش‌های با نگاه جزئی، این امکان را فراهم می‌سازد تا زمینه برای مجموعه و سلسله‌ای از پژوهش‌های مرتبط و مورد نیاز برای فهم عمیق و سیستمی مسائل فراهم شود و درنهایت در اتخاذ سیاستگذاری‌های صحیح و اثربخش کمک‌کننده باشد.
چیستی نظام مسائل اقتصادی
لازم است تعریفی از نظام مسائل اقتصاد ارائه شود تا بتوان درکی از آن یافت. با توجه به تعاریفی که از نظام (سیستم) و مسئله وجود دارد، می‌توان نظام مسائل اقتصاد را اینگونه تعریف کرد: «نظام مسائل اقتصادی، مجموعه‌ای منسجم و مرتبط با هم از فاصله‌های بین وضعیت مطلوب و موجود در عرصۀ اقتصاد است که از تعامل و ارتباطات درونی آنها، وضعیت پایداری از چالش‌ها به عینیت می‌رسد» (کشاورز و علیخانزاده، 1399).
بنابراین در نظام مسائل اقتصاد می‌توان:
به فاصله میان وضع موجود و مطلوب در بخش‌های مختلف پی برد.
نوع تعامل و ارتباط چالش‌ها را شناسایی کرد و با استفاده از آن، درک صحیحی از چالش‌ها در اختیار قرار گیرد.
در پژوهش‌هایی که نگاه جزئی به مسائل دارد و تنها بخشی از اجزا را در نظر گرفته است، نحوه ارتباط مسائل (همچون علل پیدایش چالش‌ها و شناسایی منشأ آنها) در نظام (سیستم) بهدرستی درک نمی‌شود و همچنین بدون درنظرگرفتن ارتباط اجزای یک نظام نمی‌توان پویایی و مسیری را که آن نظام (سیستم) در آینده خواهد پیمود، شناخت و چالش‌های آیندۀ آن نظام را پیش‌بینی کرد. به همین جهت پژوهش‌های انجامشده، اثرگذاری لازم را نخواهند داشت و یا حتی به علت عدم شناخت صحیح از چالش‌ها، سیاست‌های اتخاذشده خود عامل پیدایش چالش‌های دیگری شوند. نظام مسائل اقتصاد با داشتن مجموعه‌ای منظم و دسته‌بندیشده از مسائل و چالش‌ها، ماهیت، نوع ارتباط اجزا با یکدیگر و گستردگی و اولویت مسائل را مشخص می‌کند و زمینه را جهت پژوهش‌هایی راهگشا برای مسائل اقتصاد فراهم می‌آورد. نکته قابل توجه آن است که نظام مسائل با گذر زمان و پیدایش چالش‌های جدید، نیاز به اصلاح و بازبینی دارد. بنابراین طراحی نظام مسائل در طول زمان تکامل می‌یابد و هر دوره زمانی، نظام مسائل خود را می‌طلبد.
ضرورت‌های طراحی نظام مسائل اقتصادی
اگر بخواهیم در حوزۀ پژوهش، ضرورت‌های طراحی نظام مسائل را بیان کنیم، می‌توان موارد زیر را بیان کرد:
ایجاد فهم سیستمی و جلوگیری از آشفتگی‌های پژوهشی: با توجه به گستردگی و تنوع حوزه‌های موجود در اقتصاد و مسائل اقتصادی کشور، طراحی نظامِ مسائل اقتصاد کشور، این امکان را در اختیار پژوهشگران قرار خواهد داد که با دید جامع و گسترده به شناسایی هر یک از مسائل پرداخته، ارتباط و اهمیت هر یک از حوزه‌ها را در اقتصاد بیان کند و با تفکیک کلان مسئله‌ها به ریزمسائل و شناخت اجزا و ارتباطات ریزمسائل پژوهش‌های سیاستی در راستای حل کلان مسئله‌ها متمرکز شده، پژوهش‌های خرد در راستای مسائل کلان سازمان‌دهی شود. نظام مسائل با ایجاد یک پیمایش منسجم و همچنین ایجاد شبکه‌ای مرتبط از مسائل، این قابلیت را دارد که فهمی سیستمی در اختیار پژوهشگران قرار دهد. با استفاده از این فهم سیستمی، شناختی نظام‌مند از چالش‌های پیش رو و نوع ارتباطات آنها از اقتصاد ایران فراهم خواهد شد که در ارائه راهکار سیاستی برای سیاستگذار یاری‌گر خواهد بود.
اولویت‌گذاری پژوهش‌های سیاستی: به جهت کمبود منابع (نیروی انسانی، بودجه و…)، زمان و تنوع مشکلات پیش رو، شناسایی و اولویت‌گذاری مسائل و همچنین پیگیری همزمان برای حل چالش‌ها با سختی همراه است. نظام مسائل اقتصاد کشور به جهت آنکه درون خود دربرگیرنده مجموعه‌ای دسته‌بندی و تفکیک‌شده از مسائل و ریزمسائل حوزه‌های مختلف اقتصادی است، موجب خواهد شد که شناخت اولویت‌ها با دقت و سرعت بیشتری صورت گیرد و پژوهشگران اقتصادی در شناخت اولویت‌های پژوهشی راهنمایی شده، همچنین سیاستگذار در کاهش عدم تفاهم چینش سیاست‌ها که ناشی از عدم شناسایی اولویت‌های اقتصادی است، یاری شود.
نتیجه‌گیری و پیشنهادهای سیاستی
خواه ناخواه با گسترش جامعه و پیچیده شدن آن، مسائل و مشکلات در زمینه‌های مختلف چون اقتصاد نیز پیچیده‌تر و متنوع‌تر شده است که بدون دید جامع و فهم سیستمی نمی‌توان به حل آن پرداخت. نظام مسائل اقتصاد با دسته‌بندی، بررسی نوع ارتباط و جایگاه اجزا، تفکیک مسائل کلان به ریزمسائل و اولویت‌بندی آنها، شناخت صحیح و جامعی از وضعیت فعلی و فاصلۀ آن با وضعیت مطلوب می‌دهد. با چنین شناختی، راه برای پژوهش‌های سیاستی اثرگذار برای حل مسائل خرد و کلان و کاهش تداخلات و عوارض سیاست‌ها برای حل مسائل باز خواهد شد. نکته مهم دیگر آن است که نظام مسائل در گذر زمان تکامل می‌یابد و اولویت‌ها، تعداد و نوع مسائل در گذر زمان تغییر کرده، یا مسائل جدیدی که تا به حال پنهان مانده و به آن اهمیت کمی داده شده، وارد مسائل اساسی و چالش‌های کشور می‌شود. بدین جهت ذکر این نکته نیز لازم است که تدوین نظام مسائل از جمله نظام مسائل اقتصاد در طول زمان تکامل خواهد یافت و ماهیتاً قابل تغییر است.
منابع
کشاورز، محسن و علیرضا علیخانزاده. (1399). «طراحی نظام مسائل اقتصاد ایران مبتنی بر تحلیل تفسیری ساختاری بیانیه گام دوم». فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، سال بیستودوم، شماره 89، صص: 169-200.
